Το επιτελικό κράτος από τη σκοπιά της προοδευτικής διακυβέρνησης

Απόστολος Ι. Παπατόλιας*

Η προβληματική για το Επιτελικό Κράτος αναζωπυρώνεται και στο περιβάλλον τής εν εξελίξει πανδημίας, θέτοντας στο επίκεντρο την ικανότητα του κρατικού μηχανισμού να ανταποκρίνεται στις αυξημένες απαιτήσεις της υγειονομικής κρίσης και τις νέες ανάγκες που γεννά η «εποχή της διακινδύνευσης».
Ως σκοπιά της «προοδευτικής διακυβέρνησης» εννοούμε τον τρόπο οργάνωσης και διαχείρισης της δημόσιας εξουσίας από την Αριστερά, εκείνη δηλαδή την πολιτική δύναμη (ή σύνθεση πολιτικών δυνάμεων) που επιδιώκει να διευρύνει τις ελευθερίες των πολιτών (ατομικές, πολιτικές, κοινωνικές) στο σημερινό δυσοίωνο διεθνές περιβάλλον και να μετατρέψει την ολιγαρχική παγκοσμιοποίηση σε δίκαιη οικουμενικότητα.

Σε ποια, όμως, παράδοση της Αριστεράς εδράζεται η προσδοκία για μια τέτοια «προοδευτική διακυβέρνηση» και ποιες ιστορικά γνωστές εκδοχές της σχετίζονται με τις θεωρητικές βάσεις και τις πρακτικές εφαρμογές του Επιτελικού Κράτους;

Μια αρχική απάντηση είναι ότι η σοσιαλδημοκρατία, ως ιστορικά πρώτη μορφή πολιτικής Αριστεράς -και σημείο συνάντησης του δημοκρατικού και του σοσιαλιστικού ρεύματος- ταυτίστηκε ιστορικά με το κίνημα του «προοδευτικού μεταρρυθμισμού», που αντιλαμβανόταν το Κράτος-Στρατηγείο σαν δημοκρατικό μοχλό καταπολέμησης των ανισοτήτων και τη διεύρυνση των δικαιωμάτων ως αναγκαίο βήμα προς τον δημοκρατικό σοσιαλισμό.

Μετά την περίοδο της «χρυσής τριακονταετίας», όμως, η σοσιαλδημοκρατία -εν μέσω παγκοσμιοποίησης- υποχωρεί έναντι του «νεοφιλελευθερισμού» στη μάχη των ιδεών, φανερώνοντας σοβαρό προγραμματικό κενό.

Η αποδυνάμωση του –άλλοτε «θαυματουργού»- εργαλείου του Εθνικού Κράτους συμπαρασύρει το πάλαι ποτέ ηγεμονικό σχέδιο της εθνοκρατικά προσανατολισμένης σοσιαλδημοκρατίας, θέτοντας ένα γενικότερο πρόβλημα πολιτικής ταυτότητας για την ευρύτερη Αριστερά, που μοιάζει παγιδευμένη σε ένα (ευρωπαϊκό και παγκόσμιο) σύστημα εξουσίας και αναζητεί διέξοδο στην αναδιάταξη της «εθνικής βαθμίδας διακυβέρνησης» ως πρόσφορου πεδίου για την ανάκτηση της πολιτικής αυτονομίας του Κράτους-Στρατηγείου.

Ιστορικά ιδωμένη, η ιδέα του Επιτελικού Κράτους παραπέμπει σταθερά στη συνδυασμένη επιδίωξη πολιτικής αυτονομίας και κρατικής αποτελεσματικότητας, που υπηρετείται από το μεταπολεμικό κεϊνσιανό μοντέλο για τον οικονομικό ρόλο του Κράτους, ως κεντρικού «ελεγκτή», «επενδυτή» και «καθοδηγητή» των δυνάμεων της αγοράς.

Στη δεκαετία του 1990, ωστόσο, το Επιτελικό Κράτος αναδιατάσσεται στο νέο περιβάλλον της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Σε συνθήκες κρίσης του κρατικού παρεμβατισμού, η «στρατηγική ικανότητα» του (ρυθμιστικά αποδυναμωμένου) Κράτους αναζητείται πλέον στη θεμελιώδη διάκριση των «επιτελικών» αρμοδιοτήτων του Κεντρικού Κράτους από τις «επιχειρησιακές» αρμοδιότητες των κάθε λογής αποκεντρωμένων δομών.

Η ιδέα ενός Κράτους, που «αποσύρεται» σε ένα ρόλο στρατηγικής θέασης, αντιμετωπίζεται αρχικά με πολλές επιφυλάξεις από την Αριστερά, που διαβλέπει κινδύνους στη διαρρύθμιση των σχέσεων κράτους – κοινωνίας. Οι εννοιολογήσεις του Επιτελικού Κράτους αλλάζουν ριζικά μόνο μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όταν γίνονται αισθητές οι καταστροφικές συνέπειες της απεμπόλησης του σχεδιαστικού ρόλου της δημόσιας εξουσίας και ενισχύεται το αίτημα για «επιστροφή της πολιτικής» στα πεδία της «διοικητικής μεταρρύθμισης».

Από τις ποικίλες εκδοχές του νέου Επιτελικού Κράτους, εκείνη που συνάδει περισσότερο με τη σκοπιά της «προοδευτικής διακυβέρνησης» είναι αναμφίλεκτα αυτή που συσχετίζει την «επιτελική λειτουργία» με την οργάνωση της «εταιρικής σχέσης» μεταξύ Κεντρικής Κυβέρνησης, αποκεντρωμένων φορέων και κοινωνίας. Το αξιακό υπόβαθρο αυτής της συμμετοχικής εκδοχής της «επιτελικότητας» ανάγεται σε μια ανανεωμένη νοηματοδότηση για τη συλλογική ευημερία, τη δημόσια αναδιανομή και τη νέα «συμπεριληπτική κοινωνία», όπου οι αξίες της «ισονομίας» και της «ισοπολιτείας» νοούνται ως ισόρροπη ικανότητα επιρροής των κοινωνικών ομάδων στη δίκαιη συνδιαμόρφωση των δημόσιων επιλογών.

Η προβληματική για το Επιτελικό Κράτος αναζωπυρώνεται και στο περιβάλλον τής εν εξελίξει πανδημίας, θέτοντας στο επίκεντρο την ικανότητα του κρατικού μηχανισμού να ανταποκρίνεται στις αυξημένες απαιτήσεις της υγειονομικής κρίσης και τις νέες ανάγκες που γεννά η «εποχή της διακινδύνευσης».

Καθώς η εσωτερική κρατική οργάνωση καλείται να προσαρμοστεί στις επιταγές της «προληπτικής ασφάλειας», το Επιτελικό Κράτος της στρατηγικής πρόβλεψης των κινδύνων και της προγραμματικής τεκμηρίωσης των πολιτικών του περισσότερο θυμίζει την κεϊνσιανή παράδοση του κεντρικού σχεδιασμού παρά εξισώνεται με το Ελάχιστο Κράτος της νεοφιλελεύθερης αντίληψης.

Η αναδιατύπωση της «επιτελικότητας» στο σύγχρονο Κράτος Πρόληψης, με τα νέα εργαλεία τόνωσης της «ανθεκτικότητας» της κοινωνίας στο σύγχρονο περιβάλλον των κρίσεων και των απειλών, παραμένει, έτσι, απολύτως ανοικτή σε μια «προοδευτική» νοηματοδότηση, που επαναφέρει τις λησμονημένες έννοιες της «χρυσής τριακονταετίας» για τη σύγκλιση κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης μέσω της συστράτευσης των ζωτικών δυνάμεων της παραγωγής, της καινοτομίας και του πολιτισμού έναντι των επαυξημένων κινδύνων.

Στο «προοδευτικό Επιτελικό Κράτος», η αναδιανεμητική αποστολή συνυπάρχει αρμονικά με την επιτελική ενορχήστρωση των συνεργειών δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, τις γενναίες επενδύσεις στο «κοινωνικό κεφάλαιο» και τις εγγυήσεις ίσης πρόσβασης στα δημόσια αγαθά. Ακόμη και το γενικευμένο αίτημα περί «τεκμηριωμένης διακυβέρνησης» με «στοιχεία» και «αποδείξεις», εάν αναγνωστεί από προοδευτική σκοπιά, παραπέμπει στο όραμα μιας «συμμετοχικής διοίκησης», που δεν θέλει το Κράτος απλό διαχειριστή ενός υπερβατικού «δημοσίου συμφέροντος», αλλά συντονιστή «συλλογικών δικτύων πολιτικής» για την επίτευξη συμφωνημένων στόχων ίσης ευημερίας.

Αυτό το διαφορετικό Επιτελικό Κράτος, με τις καινοτόμες δομο-λειτουργικές διευθετήσεις των μηχανισμών λήψης των συλλογικών αποφάσεων, συγκροτεί και ένα εναλλακτικό υπόδειγμα «προοδευτικής διακυβέρνησης» στους αντίποδες του νεοσυντηρητικού μοντέλου της «αριστείας», της επιλεκτικής ενσωμάτωσης και των «δικαιωμάτων για λίγους».

Ενα τέτοιο πολυδιάστατο αφήγημα θα μπορούσε ακόμη να αποκαταστήσει μια νέα ισορροπία ανάμεσα στη σοσιαλδημοκρατική και τη ριζοσπαστική παράδοση της πολυδιασπασμένης σήμερα «αριστερής οικογένειας». Δεν λείπουν, ευτυχώς, ούτε οι επεξεργασμένες ιδέες ούτε τα εμπνευσμένα προγράμματα για την προοδευτική μεταρρύθμιση του status quo και τη διεύρυνση των ελευθεριών. Τόλμη κυρίως απαιτείται και ίσως λίγο ισχυρότερες δόσεις βολονταρισμού και στρατηγικής διορατικότητας για νέες προωθητικές πολιτικές συνθέσεις…

*Δρ Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ναντέρ, σύμβουλος ΑΣΕΠ, πρ. νομάρχης. Εχει δημοσιεύσει πρόσφατα στις Εκδόσεις Σάκκουλα το βιβλίο «Θεωρία και Πράξη του Επιτελικού Κράτους»

Πηγή:efsyn