Θ Plus

Τι γύρευαν Αισχύλος και Πλάτωνας στη Σικελία;

του Κυριάκου Παπαγεωργίου

Έχω την εντύπωση περιδιαβαίνοντας το συνολικό ή το επιμέρους τοπίο της Σικελίας ότι βρίσκομαι ή περιηγούμαι την Πελοπόννησο. Τόσο πολύ μοιάζει η ελληνική χερσόνησος με το νησί της Ιταλίας. Αλλά δεν είναι μόνο το τοπίο. Είναι και το κλίμα, η γεωλογική σύσταση, ο πλούτος, καθώς και το γεωγραφικό πλάτος.
Οι Έλληνες της μητρόπολης, από τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. και ιδίως οι Μεγαρείς, οι Ρόδιοι και οι Κορίνθιοι, διέβλεψαν τον πλούτο αυτό στη Σικελία και ταξίδεψαν ως εκεί, για να ιδρύσουν αποικίες και σημαντικά πολίσματα.
Από τις αποικίες των Ελλήνων στη Σικελία και ιδίως στις Συρακούσες αναπτύχθηκε με καλπάζοντα ρυθμό ο πολιτισμός και οι καλές τέχνες. Και όχι μόνο άνθισε ο πολιτισμός στη Σικελία, αλλά δημιουργήθηκε μια έξοχη και δυναμική κοιτίδα του Ελληνισμού.
Δεν είναι λοιπόν άμοιρο της επιλογής δυο σπουδαίων όσο και κορυφαίων στον χώρο τους δημιουργών, να αποδημήσουν συνειδητά (ο ένας από την Αθήνα κι ο άλλος από την Ελευσίνα) και να επιλέξουν τη Σικελία για διαβίωση και προώθηση των πνευματικών και καλλιτεχνικών τους ανησυχιών.
*
Για τα ταξίδια του Αισχύλου στη Σικελία έχουμε τρεις εκδοχές: Πρώτα μας πληροφορεί ο γνωστός Βίος του, σύμφωνα με τον οποίο ο ποιητής πήγε εκεί όταν ο Ιέρων ίδρυσε την πόλη Αίτνα γύρω στο 476 π.Χ. και ότι τότε γι’ αυτόν τον λόγο ο Αισχύλος σύνθεσε το έργο Αιτναίαι «οιωνιζόμενος βίον αγαθόν τοις οικίζουσι την πόλιν».
Δεύτερη πληροφορία θεωρείται ένα σχόλιο του Αριστοφάνη στους Βατράχους (στ. 1028) όπου υπάρχει καταχωρισμένη η σημείωση του Ερατοσθένη από το 3ο βιβλίο Περί Κωμωδιών, ότι ο Αισχύλος κατά παράκληση του Ιέρωνα δίδαξε στις Συρακούσες τους Πέρσες. Το ίδιο αναφέρει και ο Βίος, όπου γίνεται λόγος για δεύτερη παράσταση εκεί και για μεγάλη επιτυχία (1).
Tέλος τρίτη πληροφορία αποτελεί το Πάριο Μάρμαρο το οποίο μαρτυρεί για τον θάνατο του ποιητή στη Γέλα (το 456 π.Χ.). Επομένως τα τελευταία χρόνια του ο Αισχύλος πρέπει να τα πέρασε στη Σικελία. Μετά την παράσταση των Αιτναίων ο ποιητής τιμήθηκε ιδιαίτερα από τον Ιέρωνα κι έζησε, λένε οι πληροφορίες, άλλα τρία χρόνια εκεί.
Επομένως με βάση τις Αιτναίες ο Αισχύλος πήγε στη Σικελία εξαιτίας της ίδρυσης της πόλης από τον Ιέρωνα, αλλά ξαναταξίδεψε εκεί για μια δεύτερη διδασκαλία και παράσταση των Περσών, καθώς και μια τρίτη φορά προσκεκλημένος του Ιέρωνα, οπότε και πέθανε στη Σικελία. Άραγε τα ταξίδια του Αισχύλου στη Σικελία είναι τρία.
Το ερώτημα είναι γιατί ο Αισχύλος πήγε στην αυλή του Ιέρωνα; Η απάντηση δεν είναι απλή. O ποιητής, λένε κάποιοι πικρόχολοι της εποχής του, δεν μπόρεσε ν’ αντέξει μια ήττα από τον νεαρό τότε Σοφοκλή, ίσως και μια άλλη ήττα από τον Σιμωνίδη, που είχε γράψει μια ελεγεία για τους νεκρούς του Μαραθώνα.
Μια εντυπωσιακή πληροφορία μιλάει για τον τρόμο που προκάλεσε ο Χορός των Ευμενίδων, μόλις εμφανίστηκε στην ορχήστρα.

Το κάστρο εισόδου στις Συρακούσες

Όμως ο Αισχύλος μπορεί να νικήθηκε σε έναν αγώνα, όπου κέρδισε την πρώτη του νίκη ο νεαρός Σοφοκλής, αλλά τον επόμενο χρόνο (467 π.Χ.) νίκησε με τη Θηβαϊκή Τετραλογία του και το 458 π.Χ. με την Ορέστεια. Κι έτσι ακόμη αν έχουν τα πράγματα, δεν εξηγείται πώς και γιατί πήγε στη Σικελία. Κάποιο ρόλο σίγουρα έπαιξαν τα πολιτικά αίτια ή όπως αφήνει να εννοηθεί ο Αριστοφάνης, ότι υπήρξε κάποια διάσταση ανάμεσα στον ποιητή και το κοινό (2).
Καμία σχέση τέλος δεν μπορεί να έχει η περίφημη δίκη του Αισχύλου για τα Μυστήρια, αφού έτσι κι αλλιώς αθωώθηκε παμψηφεί.
Το βέβαιο είναι ότι ο Αισχύλος πέθανε στη Γέλα το 456 π.Χ. μακριά από την πατρίδα του, την Ελευσίνα, όπως και ο Ευριπίδης, που έζησε εξόριστος και πέθανε στη Μακεδονία, αντίθετα από τον τυχερό Σοφοκλή, που γεννήθηκε στον Κολωνό και πέθανε στη Βαρυμπόμπη.
Πάντως οι νεαροί ηθοποιοί, σκηνοθέτες και συγγραφείς της Σικελίας τιμούσαν ιδιαίτερα τον τάφο του Αισχύλου και τον προσκυνούσαν σαν τόπο ιερό.
Έτσι λοιπόν η Σικελία υπήρξε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η δεύτερη πατρίδα του Αισχύλου.
*
Εξήντα οκτώ χρόνια μετά τον θάνατο του Αισχύλου στη Γέλα της Σικελίας, ο Πλάτων αποφασίζει, απογοητευμένος από το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας, να μεταναστεύσει στη Σικελία, πιστεύοντας ότι εκεί θα εφαρμόσει τη θεωρία των Ιδεών του, αλλά και την ιδανική πλατωνική πολιτεία στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών.
Ο φιλόσοφος ενδιαφέρεται για την εφαρμογή της ιδανικής πολιτείας στην πράξη κι ας βλέπει ότι είναι μια τολμηρή ουτοπία.
Ωστόσο αυτό μαρτυρούν τα τρία ταξίδια του Πλάτωνα στη Σικελία, πράγμα το οποίο βγαίνει τόσο από την «Πολιτεία» του, όσο κυρίως από την «7η Επιστολή» του.
Γράφει στην τελευταία ο φιλόσοφος: «Εκείνο που βάρυνε στη σκέψη μου ήταν ότι, αν επρόκειτο κάποτε να επιχειρήσω να εφαρμόσω όσα είχα σκεφτεί για τους νόμους και την πολιτεία, η δοκιμή έπρεπε να γίνει τώρα… Ξεκίνησα λοιπόν από την πατρίδα μου, κυρίως γιατί ντρεπόμουν τον ίδιο μου τον εαυτό, μήπως φανεί ότι δεν είμαι παρά μόνη σκέτη θεωρία κι ότι ουδέποτε επιλέγω να καταπιαστώ με κάποια πράξη» (3)…
Αλλά και στην «Πολιτεία» ο Πλάτων αναφέρεται στην επιθυμία του να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφήσουν οι κυβερνήτες: «Αν δεν συμβεί να κυβερνήσουν στις πολιτείες οι φιλόσοφοι ή ν’ ασχοληθούν με τη φιλοσοφία αυτοί που τώρα ονομάζουμε βασιλείς και δυνάστες, έτσι ώστε η πολιτική δύναμη και η φιλοσοφία να συμπέσουν στο ίδιο πρόσωπο… δεν θα έχουν τελειωμό οι συμφορές στις πολιτείες…» (4).

Ο Ναός του Απόλλωνα στις Συρακούσες

Έτσι λοιπόν ο Πλάτων παίρνει την απόφαση να μεταναστεύσει στις Συρακούσες, την ισχυρότερη πόλη της Σικελίας, καθώς αποδέχεται την πρόσκληση του τυράννου της πόλης.
Η ελπίδα του Πλάτωνα ήταν ότι σε αυτή την περιοχή του ελληνισμού θα μπορούσε να επιτευχθεί η ουσιαστική σύζευξη εξουσίας και γνώσης την οποία είχε οραματισθεί.
Ένας τρόπος για να έρθουν οι φιλόσοφοι στην εξουσία θα ήταν να δεχτούν οι πολιτικοί ηγεμόνες να γίνουν οι ίδιοι φιλόσοφοι. Οι ελπίδες του Πλάτωνα διαψεύστηκαν και τις τρεις φορές οικτρά, λέγεται μάλιστα ότι μετά το πρώτο του ταξίδι, το 388 π.Χ. κατέληξε να πουληθεί δούλος και να σωθεί εντελώς τυχαία, όταν κάποιος γνωστός του τον αναγνώρισε στην Αίγινα (5).
Η κακοτυχία έδερνε από την πρώτη στιγμή τον Πλάτωνα στη Σικελία. Η πολιτική θεωρία που διατύπωνε στην «Πολιτεία» αξίωνε να ασκείται από άρχοντες – φιλοσόφους.
Έτσι σε ώριμη ηλικία ο Πλάτων αποτολμάει ένα ακόμη ταξίδι στη Σικελία προκειμένου να εφαρμόσει τις ιδέες του. Επιχειρεί λοιπόν να εκπαιδεύσει τον νεαρό τύραννο Διονύσιο τον Β’. Η πόλη των Συρακουσών όμως ήταν γνωστή στους Αθηναίους για την ακολασία της και την τρυφηλή ζωή της.
Ωστόσο ασκήθηκε πίεση στον Πλάτωνα να προσπαθήσει να θέσει σε εφαρμογή τα όσα διακήρυσσε. Και τούτο γιατί σε προηγούμενη επίσκεψη που είχε κάνει ο Πλάτων στις Συρακούσες είχε βρει στο πρόσωπο του Δίωνα έναν φίλο, ο οποίος ήταν φανατικός λάτρης της φιλοσοφίας. Τον διαβεβαίωσε λοιπόν ο τελευταίος, τον Πλάτωνα, ότι ο νεαρός Διονύσιος ήταν πολλά υποσχόμενος υποψήφιος και ότι ο αθηναίος φιλόσοφος θα αναλάμβανε το εγχείρημα της μεταμόρφωσης μιας τυραννίας σε πραγματική αριστοκρατία.
Όλα βέβαια πήγαν στραβά. Στην αρχή ο Διονύσιος φαινόταν πρόθυμος και σημείωνε μεγάλη πρόοδο στη φιλοσοφία. Αλλά ο Πλάτων έκανε ένα σημαντικό λάθος. Πίστεψε ότι από τη θεωρία μπορούσε εύκολα να περάσει στην πράξη. Όμως ένας άρχοντας κρίνεται αναγκαίο να περάσει από αυστηρή εκπαίδευση στη φιλοσοφία προτού αναλάβει το καθήκον της διακυβέρνησης.
Στην αυλή του Διονύσου όμως υπήρχε πλήθος κολάκων και συκοφαντών, οι οποίοι πέτυχαν τον σκοπό τους κι έστρεψαν τον Διονύσιο εναντίον, τόσο του Δίωνα, όσο και του Πλάτωνα. Ο Δίων εξορίστηκε και ο Πλάτων έφυγε κακήν κακώς για την Αθήνα.

Η γέφυρα που ενώνει το νησάκι Ορτυγία με την πόλη των Συρακουσών

Και παρότι δεν είχε διάθεση να επιστρέψει ο Πλάτων στη Σικελία, ο Δίων τον έπεισε, αφού στο μεταξύ είχε αποκατασταθεί από το Διονύσιο, να ξανακάνει το μεγάλο εκείνο ταξίδι στη Σικελία.
Ο Διονύσιος του υποσχέθηκε ότι θα γίνει ο μέντοράς του και ότι όλα θα διευθετούνταν.
Αλλά το τρις εξαμαρτείν, Πλάτωνα;
Την τρίτη φορά τα πράγματα στη Σικελία πήγαν ακόμη χειρότερα. O Πλάτων εξήγησε στον Διονύσιο ότι για την άσκηση της εξουσίας ήταν απολύτως απαραίτητο ένα προπαρασκευαστικό στάδιο εκπαίδευσης.
Τελικά η έκβαση του δεύτερου εγχειρήματος δεν αποδείχτηκε ευνοϊκή για τον Πλάτωνα και τις ιδέες του. Τέθηκε υπό κράτηση και κινδύνευσε να δολοφονηθεί από τους εχθρούς του Διονύσιου. Ευτυχώς που υπήρξαν μερικοί Ιταλοί φίλοι που έστειλαν ένα πλοίο στις Συρακούσες ώστε να παραλάβει τον Πλάτωνα και να κατευθυνθεί στην Αθήνα. Έτσι τη γλύτωσε και δεύτερη φορά.
Παρόλα αυτά ο Πλάτωνας γνώριζε εξαρχής ότι οι πιθανότητες επιτυχίας του εγχειρήματός του ήταν ελάχιστες.
Και τούτο γιατί ο δρόμος για την ιδανική πολιτεία δεν ήταν εύκολος. Καλά έκανε στο τέλος και γύρισε στην Ακαδημία του, για να συνεχίσει εκεί το μεγάλο του έργο…
Η Σικελία αποδείχτηκε φιάσκο. Κι όμως το τρις εξαμαρτείν για τον μεγάλο φιλόσοφο, δεν ήταν μικρό πράγμα…

23-6-2018

Σημειώσεις:
(1) Μ. Bock, Aischylos und Akragas, Gataudella, «Eschilo in Sicilia» και Herington, Aeschylus in Sicily
(2) Albin Lesky, Η Τραγική Ποίηση των Αρχαίων Ελλήνων, ΜΙΕΤ.
(3) Πλάτων, Έβδομη Επιστολή, 328b-e. Απόδοση Βασίλη Κάλφας.
(4) Πλάτων, Πολιτεία, 473c-d. Απόδοση Βασίλης Κάλφας.
(5) Κάλφας – Ζωγραφίδης, «Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι».
Βιβλιογραφία: Donald Moor, Καφέ με τον Πλάτωνα. Πρόλογος Robert Pirsig, Εκδόσεις Πατάκη.

Προηγούμενο ΆρθροΕπόμενο Άρθρο
Μοιραστείτε το