«Θυσία αινέσεως…» – Άνθρωπος: Το τελειότερο Μουσικό Όργανο

Του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών,
kxkaragounis8@gmail.com,
www.kxkaragounis.gr

Συνεχίζουμε τη σειρά των άρθρων, με γενικό τίτλο-ομπρέλα «Θυσία αινέσεως», υπό τον οποίο παρακολουθούμε την Ι. Ψαλμωδία, γενικώς, και την Ψαλτική Τέχνη, ειδικότερα, ως βασικό συστατικό τής Ορθοδόξου Λατρείας, ως σωστικό μέσο, ως προσφορά πνευματικής θυσίας των πιστών στον Άγιο Τριαδικό Θεό, ως ένδυμα και όχημα μεταφοράς τού υψιπετούς ελληνικού υμνογραφικού λόγου. Συν Θεώ, σήμερα θα θέσουμε σε διερευνητικό φακό τον ίδιο τον άνθρωπο, να τον ιδούμε ως «λειτουργικό μουσικό όργανο».
Στην Ορθόδοξη Λατρεία η Ψαλμωδία αποτελεί σωστικό μέσο, δηλαδή, μέσο για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η φωνή και η γνώση της μουσικής είναι τάλαντα, χαρίσματα του Θεού στον άνθρωπο, ώστε με αυτά να εργάζεται για τη σωτηρία του και να επαληθεύει καθημερινά εκείνο για το οποίο βεβαιώνουν οι ιερείς τον Κύριο, «τα σα εκ των σων Σοι προσφέρομεν…». Με το όργανο, λοιπόν, που μας προίκισε ο Δημιουργός με αυτό Τον υμνούμε.
Ο ιερός πατήρ Κλήμης Αλεξανδρείας παρατηρεί, ότι το σώμα μας αποτελεί ένα κουρδισμένο καλά μουσικό όργανο, με το οποίο οφείλουμε τα προσφέρουμε λατρεία στον Κύριο: «Ψαλτήριον μεν τροπικώς και όργανον ήρμοσμένον μουσικώς εις ύμνους τού Θεού ημών η του σώματος εστί κατασκευή. Ψαλμός δε αι διά του σώματος πράξεις, αι εις δόξαν Θεού αποδιδόμεναι». Δηλαδή· το σώμα μας δεν είναι μόνον άμεσα ένα μουσικό όργανο πού προσφέρει λατρευτική μουσική, αλλ’ είναι και όργανο έμμεσο, όταν με τις καλές του πράξεις δοξάζεται και υμνείται ο Θεός.

Για το όργανο αυτό, το σώμα μας, ο ιερός Χρυσόστομος λέγει, ότι πρέπει να ψάλλει διαρκώς, ασχέτως σε ποια κατάσταση βρίσκεται: «Καν γεγηρακώς τις ή, καν νέος, καν δασύφωνος, καν ρυθμού παντός άπειρος, ουδέν έγκλημα γίνεται. Το ζητούμενον ένταύθα, ψυχή νήφουσα, διεγηγερμένη διάνοια, καρδία κατανενυγμένη, λογισμός ερρωμένος (= ρωμαλέος, ανδρείος), συνειδός εκκεκαθαρμένον». Η Ορθόδοξη Λατρεία είναι πνευματική, λογική· όχι συναισθηματική. Γι’ αυτό ο Μ. Βασίλειος, προτρέπει: «Η γλώσσα ψαλλέτω, ο νους ερευνάτω την διάνοιαν των ειρημένων, ίνα ψάλλης τω πνεύματι, ψάλλης δε και τω νοΐ».
Η εντυπωσιακότερη, όμως, περιγραφή για το ανθρώπινο σώμα ως μουσικό όργανο απαντά στον Κλήμεντα Αλεξανδρείας, στο έργο του «Παιδαγωγός» (PG 8, 441). Ερμηνεύοντας τους Ψαλμούς των Αίνων, προσδίδει νέες, συμβολικές διαστάσεις στα εκεί αναφερόμενα όργανα: «Την λειτουργίαν δε την θεϊκήν διαχωρίζων, ψάλλει το Πνεύμα. «Αινείτε αυτόν εν ήχω σάλπιγγος» και γαρ εν ήχω σάλπιγγος αναστήσει τους νεκρούς. «Αινείτε αυτόν εν ψαλτηρίω», ότι η γλώττα το ψαλτήριον Κυρίου. «Και εν κιθάρα αινείτε αυτόν»· κιθάρα νοείσθω το στόμα, οιονεί πλήκτρω κρουόμενον τω Πνεύματι. «Εν τυμπάνω και χορώ αινείτε αυτόν», την Εκκλησίαν λέγων την μελετήσασαν της σαρκός την ανάστασιν εν ηχούντι τω δέρματι. «Εν χορδαίς και οργάνω αινείτε αυτόν»· όργανον το σώμα λέγει το ημέτερον, και χορδάς τα νεύρα αυτού, δι’ ων εναρμόνιον είληφε την τάσιν· και κρουόμενον τω Πνεύματι τους φθόγγους αποδίδωσι τους ανθρωπίνους. «Αινείτε αυτόν εν κυμβάλοις αλαλαγμού»· κύμβαλον του στόματος την γλώτταν λέγει, ή τοις κρουομένοις επηχεί χείλεσι. Διά τούτο επεφώνησεν τη ανθρωπότητι. «Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον», ότι πάσαν, ην εποίησεν, επεσκέψατο πνοήν».
Δεν αρκείται, όμως, μόνο στα παραπάνω. Δεν του φθάνει να εξηγήσει, γιατί ο άνθρωπος είναι το τελειότερο λατρευτικό μουσικό όργανο (αφού, άλλωστε, είναι πλασμένο από τον ίδιο τον Θεό). Αντιδιαστέλλει το σώμα από τα άλλα όργανα που είναι ανθρώπινα κατασκευάσματα. «Ειρηνικόν γαρ ως αληθώς όργανον ο άνθρωπός εστιν. Τα δ’ άλλα, όργανα πολεμικά, εις τας επιθυμίας εκφλέγοντα, τους έρωτας εκκαίοντα, ή εξαγριαίνοντα τους θυμούς. Χρώνται γουν παρά τους πολέμους αυτών, Τυρρηνοί μεν τη σάλπιγγι, σύριγγι δε Αρκάδες, Σικελοί δε πηκτίσιν, Κρήτες λύρα, και Λακεδαιμόνιοι αυλώ και κέρατι Θράκες, και Αιγύπτιοι τυμπάνω και Άραβες κυμβάλω. Ενί δε άρα οργάνω, τω λόγω μόνω τω ειρηνικώ, ημείς κεχρήμεθα, ω γεραίρομεν τον Θεόν. Ουκ έτι τω ψαλτηρίω τω παλαίω και τη σάλπιγγι, και τυμπάνω, και αυλώ, οις έθος ην τους εν πολέμω ασκητάς, και του θείου καταπεφρονηκότας φόβου, άμα και τας πανηγύρεις χοραίοις συγχρήσθαι, ως δει το έκλυτον αυτών του φρονήματος διά των τοιούτων επανίστασθαι ρυθμών».

Το συμπέρασμα όλων των παραπάνω συγκεφαλαιώνει ο Όσιος Εφραίμ ο Σύρος στον λόγο του «Περί Ψαλμού», όπου αναφέρεται στην μετά μέλους και λόγου ανύμνηση του Κυρίου: Ο χριστιανός, ζώντας στον κόσμο, ας επιδιώκει την αποταγή από την αμαρτωλότητα του «κόσμου»· δεν μπορεί να μετέχει συγχρόνως στην εν Χριστώ ζωή και σε ποικίλες κοσμικότητες. Ας μεταχειρίζεται το σώμα ως λειτουργικό μουσικό όργανο. Ας σπεύδει στην Ψαλμωδία· όχι σε δαιμονικές μουσικές. Γράφει: «Όπου ψαλμός μετά κατανύξεως, εκεί και ο Θεός μετά των Αγγέλων· όπου του αλλοτρίου άσματα, εκεί οργή του Θεού… Ω, της κακής πανουργίας και επινοίας τού Διαβόλου! Πώς διά τέχνης έκαστον υποσκελίζει, και απατά, και πείθει ποιείν κακά ως καλά! Σήμερον τω δοκείν ψάλλουσι, και αύριον μετά σπουδής χορεύουσι… Μη πλανάσθε· ουδείς οικέτης δύναται δυσί κυρίοις δουλεύειν, καθώς γέγραπται. Ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν, και τω Διαβόλω συγχορεύειν… Μη σήμερον ψάλλης, και αύριον χορεύης. Μη σήμερον μετανοήσης επί ταις αμαρτίαις σου, και αύριον ορχήση επ’ απωλεία σου… Μη, αδελφοί, απολέσωμεν τον καιρόν της σωτηρίας ημών, παίζοντες και παιζόμενοι. Γενού ως καλός γεωργός εργαζόμενος και φυλάττων».