Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου
(Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών, ΙΙΙ)
«Στα μάτια τα ψιχαλιστά ποχ᾽ έρωτας καρτέρι,
πόσο μεθύσι μέθυσα ένας Θεός το ξέρει.»
Εκάθισαν υπό την διπλήν σκιάν της κληματαριάς και της πλατάνου, παρά την δροσεράν πηγήν, και ήρχισαν να προγευματίζωσι με τυρόν, αυγά και τηγανιστούς ιχθύς.
(Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Θέρος – Έρος)
Λέγεται ότι η σκληρή δουλειά ανταμείβεται τελικά. Στη γλώσσα των Αρχαίων «αγαθά κόποις κτώνται» σύμφωνα με το απόφθεγμα που αποδίδεται στον Επίμαρχο, κωμωδιογράφο και φιλόσοφο από την Κω που διακρίθηκε ως ποιητής. Για όσους από κεκτημένη ταχύτητα πιστεύουν ότι βασιλική οδός για τον πλουτισμό είναι η επίμοχθη εργασία, ο ουτοπιστής σοσιαλιστής Προυντόν υπενθύμιζε ότι αν ο πλούτος ήταν αποτέλεσμα εργασίας τότε όσοι αναλώνονται στην εργασία θα έπρεπε να είναι πλούσιοι.
Από την άλλη πλευρά, είναι χρήσιμο να αντιληφθούμε ότι η αδράνεια και η τεμπελιά ανταμείβουν με τον τρόπο τους …
Αλλόφρονες συχνά ισχυριζόμαστε ότι όλα επείγουν, ότι όλα πρέπει να εκτελεσθούν αμέσως. Το επείγον, η αμεσότητα, το στιγμιαίο και η ταχύτητα αναγνωρίζονται ως οργανωτικό κριτήριο που αξίζει να αναφερθεί ή αξίζει σήμερα στην εποχή των μεταβαλλόμενων εικόνων και των διαδοχικών αλλαγών που σχετικοποιεί νοήματα και καθιστά ανεπίκαιρο από τη μια στιγμή στην άλλη ό,τι κατακτήθηκε με κόπο το προηγούμενο διάστημα. Στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης γνώσεις απαξιώνονται με καταπληκτικά γρήγορο ρυθμό καθώς υποβάλλονται στην ανελέητη δοκιμασία ενός ορυμαγδού πληροφοριών και λεπτομερειακών επεξεργασιών. Με τα κριτήρια της ακαδημαϊκής έρευνας η παράθεση του αριθμού δημοσιεύσεων είναι αυτή που εντυπωσιάζει και όχι το βάθος της δουλειάς. Η παραγωγικότητα υπερέχει της δημιουργικότητας. To 2013 o διάσημος Φυσικός Peter Higgs που ανακάλυψε το περίφημο σωματίδιο μποζόνιο (για την ακρίβεια προέβλεψε θεωρητικά την παρουσία και πειραματικά ανιχνεύθηκε η αλληλεπίδρασή του) σε συνέντευξή του στον Guardian δήλωνε πως για το σημερινό ακαδημαϊκό σύστημα δε θα ήταν αρκετά παραγωγικός. Ο ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, λέει μάλιστα ότι δεν έστειλε ποτέ email, δεν πλοηγήθηκε στο Διαδίκτυο ούτε πραγματοποίησε μια τηλεφωνική κλήση με κινητό, δημοσίευσε λιγότερες από 10 εργασίες μετά την πρωτοποριακή του εργασία, η οποία προσδιόρισε τον μηχανισμό με τον οποίο το υπο ατομικό υλικό αποκτά μάζα και δημοσιεύτηκε το 1964. Ακόμη πιο καταπληκτικό δεν μπήκε ποτέ στον πειρασμό να αγοράσει τηλεόραση, αλλά πείστηκε να παρακολουθήσει τη θεωρία του Big Bang το 2012 και είπε ότι δεν εντυπωσιάστηκε.
Επείγουσα είναι μόνο η απόφαση που παίρνουμε σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον σε μια δεδομένη κατάσταση. Υποκειμενική συχνά η πίεση για απόφαση μπορεί να αποδειχθεί ότι αυτό που κατά την εκτίμηση ήταν επείγον μπορεί να είναι απατηλό. Η αμεσότητα είναι μόνο ένα από τα κριτήρια αξιολόγησης μεταξύ αυτών που θεωρούν ότι «όσο πιο γρήγορα τόσο καλύτερα». Κάποιοι άλλοι θα μας υπενθύμιζαν την παροιμία «γρήγορα και καλά δεν πάνε μαζί». Γιατί εκτελώντας τα πάντα με τον χαρακτήρα του επείγοντος και της ταχύτητας, συχνά χάνουμε το νόημα.
Η κούρσα με τον χρόνο μας αποκαλύπτει κάτι εκπληκτικό. Τα τελευταία 100 χρόνια ο χρόνος των αθλητών στα 100 μέτρα στους Ολυμπιακούς Αγώνες έχει μειωθεί μόνο κατά λίγα δευτερόλεπτα. Στο μεταξύ, η έλευση των νέων τεχνολογιών έχει επιφέρει συγκλονιστικές ανατροπές στο ανθρώπινο περιβάλλον μειώνοντας δραματικά τον χρόνο που χρειάζεται ένα μηχάνημα για την εκτέλεση ορισμένων εργασιών που προηγουμένως ήταν αδύνατες ή εκτελούνταν από τους ανθρώπους. Αν επιδοθούμε σε έναν αγώνα για να προσπεράσουμε τη μηχανή η προσπάθεια είναι απέλπιδη καθώς ο αγώνας αποδεικνύεται άνισος. Σε αυτόν τον αγώνα ταχύτητας, στιγμιαίας και επείγουσας ανάγκης, το μηχάνημα θα κερδίσει. Οι άνθρωποι κινούνται πιο αργά από τα μηχανήματα. Το παράδοξο του Ζήνωνα με τον αγώνα δρόμου ανάμεσα στον φτεροπόδαρο Αχιλλέα και τη χελώνα μπορεί να φαίνεται τελικά προδικασμένο αλλά ο τρόπος και ο ρυθμός που ενεργούμε είναι αποκαλυπτικός της αντίληψής μας για την ίδια τη ζωή και πως καταναλώνουμε ή απολαμβάνουμε τις στιγμές της.
Ο Proust στο μνημειώδες έργο του «Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο» κάνοντας αναφορά στον Baudelaire και στην ποίησή του παρατηρεί.
«Είναι ο ίδιος ο ποιητής που, με περισσότερη επιλογή και τεμπελιά, ψάχνει ηθελημένα, στη μυρωδιά μιας γυναίκας, για παράδειγμα, από τα μαλλιά της και τους μαστούς της, για εμπνευσμένες αναλογίες που θα προκαλέσουν σ’ αυτόν «το γαλάζιο του απέραντου και στρογγυλού ουρανού» και «ένα λιμάνι γεμάτο ιστούς και σημαίες»».
Η αδράνεια και η τεμπελιά είναι απαραίτητα συστατικά στην ηρεμία του νου. Τα ταξίδια του νου, η στοχαστική ενατένιση, διευρύνουν τους ορίζοντες της σκέψης. Ποια απόλαυση προσφέρει ένα ταξίδι που γίνεται με πίεση να επισκεφτούμε σύντομα ένα τοπίο ή ένα μνημείο και να μετακινηθούμε στον επόμενο σύντομο σταθμό του ταξιδιού μας; Πόσοι από τους επισκέπτες ενός μνημείου όπως ο Παρθενώνας μπορούν εκτός από το ίδιο το γεγονός της επίσκεψης να περιγράψουν με λεπτομέρειες και βάθος παρατήρησης τα χαρακτηριστικά του μνημείου;
Πριν ταξιδέψουμε, συχνά δεν έχουμε διαβάσει πολλά για τον προορισμό που πρέπει να επισκεφτούμε. Δεν έχουμε χρόνο. Συμβουλευτήκαμε βιαστικά το διαδίκτυο, για να κερδίσουμε χρόνο… Στην επιτόπια επίσκεψή μας, κάποιες φωτογραφίες που θα δείξουμε σε φίλους μας ή θα αναρτήσουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα πιστοποιήσουν το γεγονός.
Συνδέουμε τελικά το ταξίδι με την απόδραση από μια καθημερινότητα που μας καταπιέζει. Δεν αντιλαμβανόμαστε όμως πως αυτά τα δυσβάστακτα και αγχωτικά χαρακτηριστικά έχει η διαφυγή μας.
Αν λειτουργούσαμε διαφορετικά μήπως η ζωή μας θα είχε μια ποιότητα και μια ανακουφιστική επίδραση στην ψυχική μας υγεία; Αν αντί να αποδράσουμε ταξιδεύουμε για τον εαυτό μας και όχι για τη δημόσια προβολή μας, αν αντί να ξεφύγουμε επιλέγουμε να κινηθούμε με ρυθμούς που η βραδύτητα χαρίζει λεπτομέρειες και μνημονική λειτουργία που δίνουν νόημα στην εμπειρία της ζωής.
Θυμηθείτε τις σκηνές του εικονοκλάστη Jean Luc Goddard στην ταινία του Week End όπου η απόδραση στην εξοχή καταλήγει μια περιδιάβαση σε τοπία νεκρών από αυτοκινητιστικά δυστυχήματα στη φρενήρη απόδραση του Σαββατοκύριακου. Σκηνές που επικεντρώνονται σε μια από τις πιο επιδεικτικές παρεκκλίσεις της σύγχρονης ζωής – τον βουλιμικό καταναλωτισμό όπως εμφανίζεται με τον συνεχώς επιδεινούμενο πυρετό της συσσώρευσης και κατανάλωσης.
Τελικά η ταχύτητα σκοτώνει, λέει το σχετικό αφήγημα των αρχών. Όμως, τι απομένει από μια ζωή που έτρεχε με 150 km την ώρα; Το άψυχο κορμί του Albert Camus μέσα στο πανάκριβο αυτοκίνητο του εκδότη του Michel Gallimard. Η ζωή σε αυτόν τον ρυθμό δεν σας επιτρέπει να απολαύσετε την ύπαρξη. Μόνο οι στιγμιαίες μεταβολές γίνονται αντιληπτές ως σκοτοδίνη. Η ζωή έχει το νόημα, που αποφασίζουμε να τη δώσουμε. Και για να γίνει αυτό, χρειάζεται χρόνος, στοχασμός, ηρεμία και συχνά δημιουργική ραστώνη. Η ζωή δεν καταναλώνεται πίσω από τα παράθυρα ενός αυτοκινήτου. Γιατί η ραστώνη του καλοκαιριού με ένα βιβλίο στα χέρια είναι μια προσπάθεια να εξημερώσουμε τον παράφορο γλύπτη που είναι ο χρόνος.