Θεωρήσεις ουμανισμού

Του Δημήτρη Σιάτρα

Εννοιολογική ψηλάφηση
Η εννοιολογική προσέγγιση του όρου «ουμανισμός» (humanisme, ανθρωπισμός) προϋποθέτει μια δυσχερή πορεία ανάμεσα σε ποικίλες νοηματοδοτήσεις και ερμηνευτικές εκδοχές, που επικράτησαν κατά καιρούς, σχετικά με τον όρο αυτό. Λ.χ.:
α. Κατά τον μεσαίωνα, θεωρείτο ότι τα «καλά γράμματα» (benae litterae), ήτοι τα γράμματα που καλύπτουν τις τέχνες του λόγου, τις παραδοχές των θεωρητικών επιστημών και τις αρχές του πολιτισμού, ήταν «ανθρωπιστικά γράμματα», με την έννοια ότι αυτά εξευγενίζουν τον μελετητή, επειδή διδάσκουν σ’ αυτόν τι είναι ο άνθρωπος, ποια είναι η αξία του και με ποιούς τρόπους επιτυγχάνεται – ηθικά και κοινωνικοπολιτικά – η ατομική και συλλογική του ευημερία.1 Σχετικοί με τον ουμανισμό ήταν: ο λατινικός όρος «humanitas», που εξέφραζε την παιδεία, την πραότητα, το πνεύμα καταλλαγής, την καλοσύνη και την ευσπλαχνία του ανθρώπου, καθώς και ο όρος «caritas», που απέδιδε την έννοια της φιλανθρωπίας και της συγγνώμης.
Αποτελεί ανθρωπολογική και διαχρονική σταθερά, ότι τα στοιχεία που αναδεικνύουν τον άνθρωπο ως ανώτερη φύση (πνευματική ανάπτυξη, νηφαλιότητα, αίσθηση του καλού κι αγαθού, φιλαλληλία, οίκτος) δεν υπάρχουν σ’ αυτόν εγγενώς, αλλά αποκτώνται με την παιδεία: «homines non nascuntur sed finguntur» (δεν γεννιόμαστε άνθρωποι, αλλά γινόμαστε με την παιδεία».2
β. Κατά την Αναγέννηση, ουμανισμός σήμαινε το πνευματικό κίνημα κατά το οποίο η αγωγή του ανθρώπου έπρεπε να βασίζεται στη μελέτη και στην εφαρμογή των αρχών του κλασικού πολιτισμού (αρχαιοελληνικού και λατινικού). Επομένως, οι κλασικές σπουδές θεωρούνταν ως αναγκαία βάση της εκπαίδευσης.
γ. Στην εποχή του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ο ουμανισμός σήμαινε την τάση να ερμηνεύεται ο κόσμος και να προσανατολίζεται η ανθρώπινη συμπεριφορά με βάση τον άνθρωπο ως κεντρική αξία.
δ. Κατά την αντίληψη που κυριάρχησε στον 20ό αιώνα, ο ουμανισμός ταυτίστηκε με την παραδοχή της αξίας του ανθρώπου, ως όντος με δυνατότητες πνευματικής ανάπτυξης, επιτέλεσης αγαθών έργων και κίνησης της ιστορικής εξέλιξης. Κυρίαρχο δε στοιχείο του υπήρξε η έκφραση συμπάθειας για τα παντοειδή δεινά που υφίσταται ο άνθρωπος.
Ο ουμανισμός, εφόσον επικεντρώνεται στην παραδοχή ότι ο άνθρωπος και οι αρχές του τοποθετούνται πάνω από κάθε άλλη αξία, ανυψώνει τον άνθρωπο σε μια ανώτερη οντολογική τάξη.

Ουσιώδη στοιχεία
Η πραγμάτευση του θέματος «ανθρωπισμός» προϋποθέτει λογικά την πλήρη ή, έστω, επαρκή γνώση του τί είναι ο άνθρωπος. Η αναζήτηση αυτής της γνώσης πολυδιασπάται σε μια πλειάδα κατευθύνσεων μέσα σ’ ένα εξαιρετικά ευρύ επιστητό. Πάντως, ως αναγκαίες συντεταγμένες της σχετικής αναζήτησης, πρέπει να θεωρηθούν: α. Ότι ο άνθρωπος δεν είναι τυποποιημένο σωματικό και ψυχοπνευματικό προϊόν της ζωής, β. Ότι ο άνθρωπος, ως ατομική οντότητα, δεν παραμένει ψυχοπνευματικά ο ίδιος εφ όρου ζωής του, και γ. Ότι ο άνθρωπος είναι ηθικο – κοινωνικά επισφαλής διαχειριστής της ελευθερίας του.
Η επιστήμη διερευνά τον άνθρωπο κυρίως ως βιολογικό αντικείμενο. Υπάρχουν όμως σ’ αυτόν στοιχεία που δεν ανιχνεύονται αντικειμενικά, αλλά συλλαμβάνονται επαγωγικά, δηλαδή με εμπειρική κατηγοριοποίηση ατομικών εκφάνσεων που αντιστοιχούν σε πολυάριθμες αυτοτελείς διαθέσεις και στάσεις των ανθρώπων. Τέτοιες εκφάνσεις είναι: η κατ’ αίσθηση διεκδίκηση και άσκηση της ελευθερίας, η καθοδηγητική λειτουργία της ατομικής συνείδησης, οι εξατομικεύσεις της λογικής αντίληψης για τον κόσμο και τη ζωή, η τάση προς την υπέρβαση κ.λπ. Επομένως, ο άνθρωπος, ως υπαρξιακή σύσταση, αποτελεί μια οντότητα πολύμορφη και εν πολλοίς αδιερεύνητη. Χαρακτηριστικός είναι επ’ αυτού ο λόγος του K. Jaspers, ότι «ο άνθρωπος είναι κάτι περισσότερο απ’ ό,τι αυτός μπορεί να γνωρίζει για τον εαυτό του».3

Ο ανθρωπισμός, ως πνευματικό κίνημα συμπάθειας και καταξίωσης του αντικειμένου του (ανθρώπου), έχει ως απαραίτητη συνιστώσα την αυτοδιαγνωστική ικανότητα του ανθρώπου. Ως εκ τούτου, η αυτοθεώρηση του υποκειμένου παραπέμπει, εκτός των άλλων, και στη ρήση του Πρωταγόρα: «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος, των μεν όντων ως έστι, των δε ούκ όντων ως ούκ έστι» (= Ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων, για τα υπάρχοντα ότι υπάρχουν, και για τα μη υπάρχοντα ότι δεν υπάρχουν).4 Σχετικά με τη ρήση αυτή, και ειδικά για την έννοια του «μέτρου», διατυπώθηκαν διάφορες απόψεις από αρχαίους (Πλάτων, Αριστοτέλης, Σέξτος ο Εμπειρικός) και από νεότερους φιλοσόφους. Οπωσδήποτε, στη ρήση του Πρωταγόρα, η έννοια του «μέτρου» ανταποκρίνεται στην αίσθηση και στη γνώση του ανθρώπου για τα πράγματα. Επομένως, εμφανίζεται ως υποκειμενική συνεπαγωγή. Ο άνθρωπος γνωρίζει τα πράγματα, όπως εμφανίζονται σ’ αυτόν. Χαρακτηριστική είναι επ’ αυτού η παρατήρηση του W.K. Guthrie: «Ο καθένας μας είναι κριτής των εντυπώσεών του».5

Συστατικοί όροι
Ο «ανθρωπισμός» προϋποθέτει, ασφαλώς, την αξιολόγηση του ανθρώπου ως οντολογικής και ηθικά αυτοδιαμορφούμενης μονάδας μέσα στον κόσμο. Χαρακτηριστικές είναι επ’ αυτού οι παρατηρήσεις του G. Pico della Mirandola: «… Εκείνο που κάνει τον άνθρωπο άξιο θαυμασμού είναι η θέση που του παραχωρήθηκε στην τάξη του σύμπαντος… Ο Θεός του είπε: Είσαι ελεύθερος να διαπλάθεις και να διαμορφώνεις μονάχος σου τον εαυτό σου… Από σένα εξαρτάται αν θα ξεπέφτεις σε μορφές κατώτερες… ή θα αναγεννιέσαι σε μορφές ανώτερες που τείνουν προς το θείο…».6 Στη θεώρηση αυτή, κατά την οποία ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως διαμορφωτής του εαυτού του, έρχεται να προστεθεί και η ρήση του K. Jaspers: «Το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να γίνεσαι άνθρωπος».7
Οι αρχές του ουμανισμού συνθέτουν μια ηθική και κοινωνική φιλοσοφία.
Ο «ανθρωπισμός», ως πνευματική στάση και διακήρυξη, δεν παραπέμπει απλώς στη μέριμνα υπέρ της ατομικής οντότητας του ανθρώπου, αλλά συνιστά και αναγωγή στην οντολογία του ανθρώπου ως έννοιας γένους. Από την άποψη αυτή, η έννοια του ανθρωπισμού ενσωματώνει και την έννοια της συνύπαρξης των ανθρώπων. Ειδικότερες αναφορές επ’ αυτού διαλαμβάνει η υπαρξιακή φιλοσοφία.
– Ο M. Heidegger υποστήριξε ότι η ύπαρξη του ανθρώπου (existenz) είναι ταυτόσημη προς το «είναι του μέσα στον κόσμο» και προς το «είναι με τους άλλους».8 Στην άποψη αυτή έρχεται να προστεθεί και η παραδοχή του K. Jaspers ότι «Ο άνθρωπος αναζητάει το αίσθημα της αξιοπρέπειάς του μέσα στο εμείς».9 Μέσα σ’ αυτό το «συν-είναι» (mit-sein), καλείται ο άνθρωπος να συνειδητοποιήσει την ατομική του οντότητα και να καλύψει τις ζωτικές του ανάγκες.
– Στους φιλοσοφικούς διαλογισμούς του Gabriel Marcel,10 διαγράφονται οι ακόλουθες παραδοχές: α. το εγώ, ως αυτοσυνείδηση, σχηματίζεται στην ατομική ανθρώπινη οντότητα με την αίσθηση που την διακατέχει, όταν αυτή βρίσκεται απέναντι στους «άλλους», β. όταν το υποκείμενο είναι «αδιαθέσιμο» (indisponible), δηλαδή όταν βρίσκεται σε κατάσταση εγωκεντρικής αυτοπεριχαράκωσης, οι «άλλοι» γίνονται αντιληπτοί σαν αντικείμενα. Η ατομοκεντρική αυτή κατάσταση αίρεται, όταν το υποκείμενο καταστεί «διαθέσιμο», δηλαδή ανοιχτό στον «άλλον» και στις επιδράσεις του, γ. απόλυτη «διαθεσιμότητα» συνιστά η αγάπη, η οποία αποτελεί μια απόλυτη προσφορά που δεν συνεπιφέρει ανάλογη πτώχευση του δωρητή, δ. στα θέματα των εφαρμογών της επιστήμης και του πολιτισμού, κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να δημιουργήσει μια καθολική πραγματικότητα, αν δεν συμπορευθούν μαζί του όλοι οι άλλοι.
– Ο K. Jaspers διατύπωσε την άποψη ότι, όταν μια ατομική ή συλλογική βούληση περικλείει τον άνθρωπο στο δικό της γνωστικό πλαίσιο και τον κατευθύνει σύμφωνα με τις δικές της αντιλήψεις, κλείνοντας τους δρόμους ανάπτυξης των προσωπικών του θεωρήσεων και δυνατοτήτων, διολισθαίνει επικίνδυνα προς την απανθρωπία.11

Ουμανιστικά αιτήματα
Η έννοια του ουμανισμού (humanisme) ενσωματώνει:
– τη σχετική κλασική παράδοση, το παιδευτικό αίτημα για την επιθυμητή διαμόρφωση του ανθρώπου και, τέλος, την αναγνώριση των αναγκών, της αξιοπρέπειας και των αξιών του ανθρώπου,
– την αναγνώριση και την προδιαγραφή των απαραίτητων εγγυήσεων της ανθρώπινης ελευθερίας ως συνθήκης συμβατής προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ως αξίωσης του ανθρώπου να αποφασίζει και να ενεργεί για το καλό και την ανάπτυξη της ύπαρξής του, υπερβαίνοντας – κατά το δυνατόν – τα καταθλιπτικά όρια του φυσικού νόμου και τις υφιστάμενες κοινωνικοπολιτικές καταπιέσεις,
– τη διδασκαλία υπέρ της ειρήνης και της φιλ-ανθρωπίας, χάριν των οποίων αυτή εισάγει αρχές συγκρότησης μιας οικουμενικής ηθικής ικανής να εξασφαλίσει την πραγμάτωση αυτών των αγαθών. Από την άποψη αυτή, ο ουμανισμός αποτελεί έκφραση μιας διαρκούς καταγγελίας του πολέμου, της βίας και της καταπίεσης.
Στο πνευματικό κίνημα του ουμανισμού εντάσσονται ιστορικές πνευματικές μορφές, όπως ο Δάντης, ο Τζιορντάνο Μπρούνο, ο Καμπανέλλα, ο Έρασμος, ο Μελάγχθων, ο Ουναμούνο, και από τους Έλληνες, ο Χρυσολωράς, ο Πλήθων – Γεμιστός, ο Βησσαρίων, ο Θεόδωρος Γαζής.

Επιλεγόμενα
Ο ανθρωπισμός, ως πνευματικό κίνημα, ενσωματώνει: την διαγνωστική της οντότητας του ανθρώπου, την υμνητική των αξιών του, την αξιολόγηση των αναγκών του και την υπόδειξη των απαραίτητων στάσεων και ενεργειών για την ευημερία του.
Η εκφραστική του ουμανισμού δεν υποκρύπτει μια ανθρώπινη αυταρέσκεια, αλλά την αίσθηση ενός δέοντος υπέρ του ανθρώπου. Από την άποψη αυτή, το πνευματικό κίνημα του ουμανισμού επιφορτίζει τον άνθρωπο με το χρέος να αυτοδιαμορφωθεί κατά το πρότυπο που σχηματίζουν οι αρχές του κινήματος αυτού. Διαφορετικά, ο άνθρωπος διαψεύδει τις παραδοχές και τις διακηρύξεις του ανθρωπισμού.

Σημειώσεις
1. Βλ. P. Jacopin – J. Lagree, Έρασμος, Ουμανισμός και γλώσσα, μτφ. Μ. Τσαλέρας, Αθήνα 1998, σελ. 23-24.
2. Βλ. P. Jacopin – J. Lagree, όπ.π., σελ. 33.
3. K. Jaspers, Εισαγωγή στη φιλοσοφία, μτφ. Χ. Μαλεβίτσης, Αθήνα – Γιάννινα 1983, σελ. 151.
4. Πρωταγόρα, Αλήθεια ή Καταβάλλοντες.
5. W. K. Guthrie, Οι σοφιστές, μτφ. Δ. Τσεκουράκης, Αθήνα, 1991, σελ. 232.
6. G. Pico della Mirandola, Λόγος περί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, μτφ. Φ. Αμπατζοπούλου, Αθήνα 2014, σελ. 47, 51.
7. K. Jaspers, όπ.π., σελ. 160.
8. M. Heidegger, Είναι και χρόνος, μτφ. Γ. Τζαβάρας, Αθήνα 1978, τ.Α’, σελ. 193.
9. K. Jaspers, όπ.π., σελ. 251.
10. Βλ. Gabriel Marcel, Μεταφυσικό Ημερολόγιο (1928-1933), σημ., 11, 27, 30/3/1931, και 11/11/1932, καθώς και Σκέψεις πάνω στην Πίστη, μτφ. Ν. Μακρής, Αθήνα 1978, σελ. 220.
11. Βλ. K. Jaspers, όπ.π., σελ. 254.