Του Δημήτρη Δακτυλά
Πάντοτε με εξέφραζε αυτό που ο Πάουλ Κλέε, ο μεγάλος Ελβετός καλλιτέχνης, συνήθιζε να λέει για την Τέχνη, ότι δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που καθιστά το αόρατο, ορατό. Αν σκεφτούμε δε και τον ορισμό του Αριστοτέλη για την αρχαία τραγωδία, ως «κάθαρση ψυχής», τότε έχουμε μπροστά μας αμέσως τον βασικό άξονα της θεραπευτικής ιδιότητας της Τέχνης και συγκεκριμένα του θεάτρου.
Συχνά, οι άνθρωποι, όταν αντιμετωπίζουμε κάποια σωματική, νοητική ή ψυχολογική δυσκολία, αντιμετωπίζουμε ταυτόχρονα ένα ακόμη βασικό πρόβλημα που απορρέει από την όποια «πάθησή μας». Έχουμε κλειστούς ορίζοντες ζωής. Εγκλωβιζόμαστε, τρόπον τινά, στην «κατάστασή μας» και περιοριζόμαστε σ’ έναν κόσμο που καθορίζεται από αυτή. Έτσι, ξαφνικά, χάνουμε τους τρόπους έκφρασής μας και εκφραζόμαστε συχνά μόνο μέσα από την ιδιότητά μας ως «πάσχοντες».
Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές η Τέχνη και ακόμη περισσότερο το Θέατρο μπορεί να επιδράσει καταλυτικά. Έχουμε συχνά ακούσει ηθοποιούς, να λένε πολύ απλά ότι κάνουν θέατρο για την ψυχή τους. Ας σκεφτούμε λίγο τι μπορεί να σημαίνει αυτό: Όταν για έναν συνηθισμένο άνθρωπο το Θέατρο μπορεί να λειτουργεί θεραπευτικά, ας φανταστούμε πόσο θετικά μπορεί μας βοηθήσει σε στιγμές που τέτοια βοήθεια τη χρειαζόμαστε πραγματικά.
Το θέατρο είναι πολλά πράγματα: είναι κείμενο, είναι λόγος, είναι σώμα. Είναι όμως και ρόλος. Ο ηθοποιός καλείται να ερμηνεύσει κάποιο ρόλο, να δημιουργήσει έναν κόσμο στον οποίο αργότερα θα εντάξει τον εαυτό του, υπό την ιδιότητα του συγκεκριμένου ρόλου, για να ταυτιστεί στη συνέχεια μ’ αυτόν. Καλείται να ανακαλέσει συναισθήματα από καταστάσεις της ζωής του, πραγματικές ή φανταστικές δεν έχει σημασία, και να τα εκφράσει με το λόγο και το σώμα όσο πιο πειστικά γίνεται.
Αυτό είναι το πρώτο και χαρακτηριστικό βήμα για την απελευθέρωση από τον ίδιο μας τον εαυτό. Αυτό είναι ταυτόχρονα το φάρμακο, η μέθοδος και η θεραπεία. Ο επί σκηνής άνθρωπος, τη στιγμή της παράστασης έχει διευρύνει τους ορίζοντές του, έχει γίνει ένας άλλος άνθρωπος, με άλλα προβλήματα και άλλες προοπτικές. Έχει καταστήσει λοιπόν ένα μέρος του αόρατου μέχρι εκείνη τη στιγμή κόσμου, ορατό. Έχει δει πιο πέρα, καθώς σκοτεινές, έως τότε, περιοχές του νου και της συνείδησης, πράγματα που μέχρι τότε έμοιαζαν φοβερά και τρομερά, ανείπωτα και ανομολόγητα, έρχονται στο φως. «Φαντάσματα» που συχνά μοιάζουν να μας ακολουθούν σε όλη τη διάρκεια του βίου μας και δεν είναι τίποτε περισσότερο από φοβίες, νευρώσεις και καθηλώσεις σε σχήματα, φωτίζονται και μπορούν να ιδωθούν υπό διαφορετικό πρίσμα. Αυτό εξάλλου είναι και το μεγάλο «μυστικό» της εξομολόγησης και της ψυχανάλυσης. Να φέρνει κανείς στο φως, μετά βασάνων και κόπων κάποιες φορές, όλες τις μύχιες και ανομολόγητες σκέψεις που στοιχειώνουν το υποσυνείδητο μας. Η ψυχανάλυση χρησιμοποιεί συχνά τα όνειρα, τον δρόμο προς το ασυνείδητο. Η εξομολόγηση βρίσκεται κάτω από το μυστηριακό πέπλο της θρησκείας και της μεταφυσικής. Το θέατρο είναι όλα αυτά μαζί. Είναι τέχνη, είναι ψυχανάλυση, είναι μυσταγωγία, είναι τελετουργία.
Ο ανθρώπινος νους λειτουργεί κατά βάση με σύμβολα. Τα πάντα ανάγονται σε ένα συμβολικό επίπεδο που μέσω αυτού αντιλαμβανόμαστε το σύμπαν ολόκληρο. Τι άλλο είναι οι λέξεις, η ανθρώπινη γλώσσα, από σύμβολα ηχητικά ή οπτικά όταν αυτή εκφράζεται γραπτά; Ένας άνθρωπος καθηλωμένος στις όποιες δυσκολίες, πάθηση ή και αναπηρία του, συχνά δυσκολεύεται να αποκωδικοποιήσει τα σύμβολα αυτά, δυσκολεύεται επομένως να αντιληφθεί σφαιρικά τον κόσμο γύρω του. Το θέατρο βοηθά τον μύστη, για να χρησιμοποιήσουμε την αρχαιοελληνική σημασία της θεατρικής πράξης, είτε αυτός είναι θεατής είτε ακόμη περισσότερο ηθοποιός, να αποκωδικοποιεί τα σύμβολα του κόσμου, να καταλαβαίνει τον ίδιο τον κόσμο, μέσα από τα πάθη των ηρώων του θεατρικού κειμένου. «Δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα», επέμενε ο Αριστοτέλης και είχε δίκιο.
Αλλά και σωματικά ακόμη το θέατρο γίνεται σημαντικό: Οι ασκήσεις της θεατρικής προετοιμασίας βάζουν τους ηθοποιούς σε μια διαδικασία «εκγύμνασης», η οποία, καθώς είναι ενταγμένη στην ίδια τη θεατρική δημιουργία, είναι πράξη σώματος και νου.
Πέρα όμως από όλα αυτά το θέατρο είναι παιδεία. Είναι καλλιέργεια. Ξέχωρα από τους τρόπους έκφρασης που δίνει στους μύστες του, μας προσφέρει και μια παιδεία ξεχωριστή, τους φέρνει σε επαφή με μεγάλους ανθρώπους, σπουδαίους συγγραφείς ή ποιητές των οποίων η σκέψη μπορεί να μας κάνει να δούμε τα πράγματα από μια οπτική λίγο διαφορετική από αυτή που είχαμε υιοθετήσει μέχρι εκείνη την ώρα. Είναι εκείνο το μικρό κλικ που θα μας κάνει να προχωρήσουμε. Είναι εκείνο το «στρίψιμο της βίδας» που έλεγε ο Χένρυ Τζέημς, αλλά προς την αντίθετη φορά. Και αυτό είναι τόσο σημαντικό. Πρόκειται για το απόλυτο ξεμπλοκάρισμα, ειδικά όταν αυτό συμβεί στην κατάλληλη στιγμή της ζωής μας.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΚΤΥΛΑΣ
ΗΘΟΠΟΙΟΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ-ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΘΕΑΤΡΟΥ
ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ ΒΟΛΟΥ
ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ ΒΟΛΟΥ