Τέλος κι αρχή η μνήμη εδώ δεν έχει …

«Ο χρόνος μετριέται
με Ψυχοσάββατα.»
Χρήστος Μπράβος

Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ

Πώς μπορούμε να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι δεν θα ξαναβρεθούμε με αγαπημένα μας πρόσωπα, ότι αναπαύονται σε ένα νεκροταφείο ή ότι έχει απομένει από αυτούς βρίσκεται σε μια τεφροδόχο; Οι λαοί για να διαιωνίσουν τη μνήμη αξιοσημείωτων γεγονότων, για να προβάλλουν πρόσωπα ξεχωριστά αναγείρουν μνημεία, οργανώνουν μουσεία. Για όλους όμως υπάρχουν τελετουργίες που συντηρούν στη μνήμη την εικόνα τους, την ανάμνησή τους. Οι νεκροί δεν είναι ποτέ αντικείμενα, αδρανή πράγματα που θα μπορούσαμε να απορρίψουμε. Όσο κι αν η αναχώρησή τους είναι παντοτινή εξακολουθούν να επανέρχονται ως υπενθύμιση της γενεαλογίας που ως κλάδοι του συνυπάρχουμε. Η ταφή τους δεν είναι εντέλει ο ύστατος χαιρετισμός αλλά η φροντίδα για τη συνεχή νοερή επικοινωνία μαζί τους. Μόνο η φωτογραφία τους στο ταφικό μνημείο δηλώνει την απόσταση που μας χωρίζει, τον δικό μας τελικό προορισμό. Η αναγραφή της ημερομηνίας δεν εξυπηρετεί τη λογική ανάμνησης ενός θλιβερού συμβάντος, , ορίζει το πλαίσιο της μνήμης, τις αναμνήσεις μιας ζωής. Δεν είναι η επιλεκτική προβολή ορισμένων εικόνων που ανασυνθέτουν κοινές εμπειρίες, στιγμές, αλλά συγκροτεί μια αφήγηση διαγενεακή που θα ενσωματώσει μελλοντικά και όσους δεν συναντήθηκαν ποτέ μεταξύ τους. Το σκηνικό συμπυκνώνει σε μια αφηγηματική ένταση, μια αδιάκοπη ερμηνεία, μια κατάσταση του εαυτού σε έναν κόσμο που δεν περιορίζεται σε μας, αλλά βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο κόσμων, της εφήμερης σφαίρας που μας φιλοξενεί και του αιώνιου σύμπαντος που θα μας υποδεχθεί κάποτε.

Μπορεί οι ανθρωπολόγοι να υποστηρίζουν ότι η λειτουργία της μνήμης των νεκρών είναι πολιτισμικά κατασκευασμένη και ότι η αμφιθυμία περιβάλλει τα συμφραζόμενα του θανάτου, ωστόσο αυτή η ίδια η ισχυρή συνείδηση της θνητότητας είναι παράλληλα μια δημιουργική πρόκληση. Ο πολιτισμός αναπτύσσεται στην αναμέτρησή του με το αναπόφευκτο του θανάτου. Είναι μια προσπάθεια ατελεύτητη να κατανοήσουμε αυτό που είναι αδιανόητο, να αφήσουμε χώρο για το άγνωστο που τόσο μας τρομάζει, να οριοθετήσουμε τον ορατό κόσμο σε σχέση με τον αόρατο, να κατανοήσουμε τον ζωντανό κόσμο σε σχέση με το επέκεινα. Ο θάνατος μας φέρνει αντιμέτωπους με τη χρονικότητα και την ετερότητα. Ο πολιτισμός, προσδιορίζεται σε σχέση με το μυστήριο του θανάτου αφού δεν μπορεί να τον σημασιολογήσει αλλά ούτε και να τον αποκλείσει ως διάσταση της ζωής. Μόνον υπό συνθήκες γίνεται αποδεκτός μας υπενθυμίζει ο Louis-Vincent Thomas, στη μελέτη του «Anthropologie de la mort». Ο θάνατος είναι εξίσου καθολικός όπως κι ο φόβος που προκαλεί. Οι πολιτισμοί προσπαθούν να συγκροτήσουν αμυντικούς μηχανισμούς, τελετουργίες για να αρνηθούν, να αποκρύψουν, να εξαλείψουν, να εξορκίσουν, να εξηγήσουν τον θάνατο και να τον καταστήσουν ανεκτό. Το παράδοξο της θνητότητας ως προσδοκία που διατηρεί τη συνέχεια της ομάδας με την ελπίδα της διαιώνισής της. Να δούμε τον θάνατο ως υπέρβαση του φθαρτού.

Στις κοινωνίες που διαβιούν ακόμη με συνείδηση της συλλογικότητας ο θάνατος ενός μέλους είναι επιβεβαίωση της ζωής της φυλετικής ομάδας. Δεν συνιστά μια ακύρωση, ούτε ρήξη με τη γραμμικότητα του χρόνου, αλλά το πέρασμα στον κυκλικό χρόνο που χαρακτηρίζει τη ζωή της ομάδας. Στον σύγχρονο ατομοκεντρικό πολιτισμό η αγωνία του θανάτου είναι συνεχής γιατί επικρατεί η ατομική απόδοση σημασίας έναντι του συλλογικού συμβολισμού. Καθένας στέκει περιδεής και μόνος του απέναντι στον θάνατο. Η απώλεια συλλογικότητας, ταυτότητας που επιφέρει ο θάνατος καθιστά ακόμη πιο τραγικό το πένθος. Ο θάνατος, στη μικροκλίμακα της συγγενικής ομάδας αλλά και στη μακροκλίμακα μιας κοινωνίας, δεν είναι μόνο η τελευτή μιας ατομικής ύπαρξης, αλλά μια συλλογική διάσταση. Η συνεχής μας μέριμνα είναι και για την ύπαρξη των άλλων, η ανησυχία μας και για τον θάνατο των άλλων.

«Σαν ήρθε ψυχοσάββατο
χύν’ το κρασί η μάνα,
χύν’ το κρασί στα μνήματα
κι όλους τους μνημονεύει»
Λαζάρ και Πετκάνα (Βουλγαρία) (Μετάφραση: Δημήτρης Άλλος) στο «Αίμος ανθολογία βαλκανικής ποίησης».