Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Το σημερινό ταξίδι δεν είναι όποιο κι όποιο. Είναι μια αναφορά στη ρωμαϊκή Εγνατία Οδό, στο τμήμα εκείνο που αρχή έχει τη Θεσσαλονίκη και κατάληξη τον Έβρο.
Το ερώτημα είναι αν υπάρχουν σήμερα κομμάτια της παλιάς Εγνατίας Οδού. Δυστυχώς οι διάφοροι περίοικοι της Εγνατίας, από τα χρόνια της παρακμής μέχρι και σήμερα, ξηλώνουν αβέρτα τις πλάκες από το πολυτελές δάπεδό της, προκειμένου να τις χρησιμοποιήσουν σε οικοδομές τους.
Έτσι η πρώτη μεγάλη λεωφόρος του κόσμου σήμερα εμφανίζεται με ελάχιστα λείψανα. Λίγα είναι τα απομεινάρια της πάλαι ποτέ διάσημης αυτής Λεωφόρου των ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων.
Η Εγνατία Οδός, όπως είναι ιστορικά διαπιστωμένο, δημιουργήθηκε ανάμεσα στα έτη 146 με 120 π.Χ. πάνω σε οδόστρωμα που προϋπήρχε. Αφετηρία της το Δυρράχιο και κατάληξη η Τραϊανούπολη.
Ο πριν τα ρωμαϊκά χρόνια δρόμος περνούσε από την Ηράκλεια, την Πέλλα, τη Θεσσαλονίκη, την Αμφίπολη, τους Φιλίππους και τη Μαξιμιανούπολη, για να καταλήξει στην Τραϊανούπολη.
Στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας ο δρόμος συνεχίστηκε από τον Έβρο μέχρι το Βυζάντιο, για να πάρει την τελική του ονομασία: ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ. Το όνομα δόθηκε προς τιμή του Εγνατίου, Ρωμαίου ανθύπατου, που τη σχεδίασε και κατασκεύασε.
Έτσι ολοκληρώθηκε ο δρόμος της Εγνατίας που συνέδεε τη Ρώμη με την Κωνσταντινούπολη.
Η Via Εgnatia υπήρξε δρόμος ευρωπαϊκών προδιαγραφών, με εξαιρετική σηματοδότηση, γέφυρες, σταθμούς, αλλά και οδόστρωμα κατάλληλο για να διακινούνται αρμάμαξες και βαριά μεταφορικά μέσα.
Το ελάχιστο πλάτος της Εγνατίας ήταν τρία μέτρα, το οποίο αυξανόταν όταν η Οδός διερχόταν μέσα από πόλεις φτάνοντας έως και τα πέντε μέτρα.
Η απόστασή της από το Δυρράχιο έως τη Θεσσαλονίκη υπολογιζόταν γύρω στα 400 χιλιόμετρα και άλλα τόσα από Θεσσαλονίκη μέχρι τον Έβρο. Η όλη Οδός ήταν «βεβηματισμένη κατά μίλιον», και «κατεστηλωμένη», έτσι ώστε να μετριέται ανά εκατό βήματα. Άλλωστε σε κάθε μίλι στηνόντουσαν τα λεγόμενα μιλιάρια, μεγάλες στήλες δηλαδή που υποδείκνυαν την απόσταση και τη συγκεκριμένη θέση.
Μην ξεχνάμε ότι αυτόν τον δρόμο πήρε και ο Απόστολος Παύλος γύρω στο 40 μ.Χ. για να περάσει από Νεάπολη (Καβάλα), Φιλίππους, Θεσσαλονίκη και Βέροια.
Στην αρχή ο δρόμος χρησιμοποιήθηκε μόνο για στρατιωτικούς σκοπούς, αλλά στη συνέχεια επεκτάθηκε για να αποτελέσει βασική αρτηρία επικοινωνίας της Αδριατικής με τον Εύξεινο Πόντο.
*
Σήμερα σώζονται ορισμένες θέσεις από την παλιά Εγνατία που βρίσκονται κυρίως στο τμήμα του Έβρου, αλλά και σε ορισμένα σημεία της Καβάλας. Είναι φανερά τα λείψανα της οδού στους Φιλίππους, αλλά και στον Άγιο Σύλλα.
Στον Έβρο ειδικότερα συναντούμε σπουδαία ίχνη της παλιάς Εγνατίας, τόσο κοντά στη Μέση, όσο και στη Μεσημβρία, αλλά και στην Τραϊανούπολη. Το πιο μεγάλο σωσμένο τμήμα της Εγνατίας βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Κόμαρος και Δίκελλα και καταλαμβάνει ένα εντυπωσιακό κομμάτι επτά περίπου χιλιομέτρων.
*
Κάνουμε μια υπόθεση: Αν έπρεπε να επιλέξουμε τα μέρη εκείνα που συνιστούν τις κορυφαίες, ιστορικές (παρακαμπτήριες) στάσεις της Εγνατίας Οδού, παίρνοντας ως αφετηρία τον περίφημο ταφικό τύμβο του Δερβενίου και για τέρμα το ποτάμι του Έβρου, ποιους τόπους θα επιλέγαμε να επισκεφθούμε;
Υπόθεση εργασίας. Κι αμέσως την επεξεργαζόμαστε επιζητώντας να περιοριστούμε στα είκοσι πιο ενδιαφέροντα σημεία της Εγνατίας διαδρομής. O αγώνας να συντεθεί και να ταιριάξει το πλάτος των θεμάτων με το μήκος της Εγνατίας διαδρομής προσφέρουν αυτό που βγαίνει ως αποτέλεσμα. Γιατί δεν είναι εύκολο να αποκλείσεις τον άλφα ή τον βήτα προορισμό, αλλά να επιλέξεις από το σωρό των τόπων που εμφανίζονται μπροστά σου εκείνους τους τόπους που έχουν, κατά τεκμήριο, να πουν ότι «είμαι κι εγώ εδώ»!
Να από που περνούσε η Εγνατία!
1. Δερβένι Θεσσαλονίκης, 2. Σχολάρι Λαγκαδά, 3. Λίμνη Βόλβη, 4. Στάγειρα,5. Βρασνά, 6. Εκβολές Στρυμόνα, 7. Αμφίπολη, 8. Παγγαίο, 9. Αρχαίους Φιλίππους, 10. Σκαπτή Ύλη, 11. Αναστασιούπολη, 12. Άβδηρα, 13. Βιστωνίδα, 14. Κομψάτο ποταμό, 15. Λίμνη Ισμαρίδα, 16. Μαρώνεια, 17. Όρος Ίσμαρο, 18. Ζώνη Μεσημβρίας, 19. Σπηλιά του Κύκλωπα και 20. Tραϊανούπολη.
*
Η διαδρομή μας λοιπόν αυτή που χαράξαμε με βάση τις ιστορικές και γεωφυσικές αποτυπώσεις θα ξεκινήσει από τις υπώρειες της Θεσσαλονίκης, δέκα χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης, εκεί όπου τοποθετείται η νεκρόπολη της αρχαίας Λητής, στην οποία βρέθηκε ο περίφημος Πάπυρος του Δερβενίου.
Μα εξηγήσω ότι η αρχαία Εγνατία Οδός αποτελεί τεράστιο συνολικό δρόμο, ο οποίος περνάει από πολύ σημαντικά ιστορικά και γεωπολιτικά σημεία που δεν μπορούν να χωρέσουν σε ένα αφιέρωμα.
Γι’ αυτό και διαιρέσαμε την όλη Εγνατία Οδό σε τρεις ενότητες, αφιερώνοντας την παρούσα ανάλυσή μας στη δεύτερη από τις τρεις περιοχές της συνολικής διαδρομής από Ρώμη για Βυζάντιο.
Δέκα χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης αρχίζει το οδοιπορικό μας, (εκεί όπου υπάρχει έξοδος προς Λητή, με πινακίδα «Προς τύμβο Δερβενίου», λίγο πριν τη σημερινή Εγνατία.
Μην ξεχνάμε ότι ο Πάπυρος του Δερβενίου στη Λητή της Θεσσαλονίκης αποτελεί το αρχαιότερο αναγνώσιμο βιβλίο της Ευρώπης.
Ψηλά στον λόφο της Λητής, που αποκαλείται Δερβένι, υπάρχει τύμβος στον οποίο βρέθηκαν επτά συνολικά λακοειδείς τάφοι.
Παίρνουμε από εδώ την Εγνατία. Το πώς προωθούνταν από εδώ και πέρα δεν είναι εύκολο να εντοπίσουμε. Η διανομή των χερσαίων εκτάσεων, οι καλλιέργειες, οι επιχωματώσεις, η συνεχής διάνοιξη δρόμων, αλλά και ο αξιοποιούμενος γεωργικός πλούτος, στέρησαν τη γνώση από της αρχαιολογίας τα πορίσματα και τη συγκριτική.
Θα περπατήσουμε όπου μας οδηγούν τα ίχνη. Πριν ξεκινήσουμε βάλαμε τέσσερις θεμιτούς στόχους: Την Αμφίπολη, τους Φιλίππους, τα Άβδηρα και τη Ζώνη Μεσημβρίας. Και οι τέσσερις τόποι (πέντε, με τη Μαρώνεια για να είμαστε ακριβείς) ήταν πολύ γνωστοί στους στρατιωτικούς κύκλους, αλλά και στη ρωμαϊκή ιντελιγκέντσια. Γι’ αυτό και η περίφημη Οδός ανοίχτηκε πάνω και δίπλα από τους διάσημους αυτούς ελληνικούς σταθμούς.
Την Εγνατία διέσχισε και ο Κικέρων, την οποία όμως αποκαλούσε Via Militaris (Στρατιωτική Οδό). Όπως βέβαια και ο Στράβων, ο οποίος ανάμεσα στα χρόνια 40 π.Χ. και 10 μ.Χ. τη διάβηκε πολλές φορές. Τότε όμως έφερε το όνομα Via Troiana.
*
Περπατήσαμε σε τέσσερα σημεία της Εγνατίας Οδού, όπου βρήκαμε κάποια λείψανά της και ελάχιστα από τα οδοποιητικά της έργα.
Μέσα στα Βρασνά περπατήσαμε πάνω σε κάποια ίχνη της ρωμαϊκής Εγνατίας.
Στην Αμφίπολη σώζεται η περίφημη αρχαία ρωμαϊκή γέφυρα του Στρυμόνα, που έχει στεγανοποιηθεί, αλλά και κάποια τμήματα της Εγνατίας στον δρόμο για τους Φιλίππους. Στην Καβάλα βρήκαμε μια ομάδα παιδιών που έχουν συστήσει σύλλογο με τον τίτλο «Οψόμεθα ες Φιλίππους». Προσπαθούν να αποκαταστήσουν την Εγνατία από την Αμφίπολη έως τους Φιλίππους, σε ένα μήκος 25 χιλιομέτρων. Ελάχιστα μέτρα έχουν διασωθεί, κι αυτά στους Φιλίππους.
Από κει και πέρα τα επόμενα βήματα της Εγνατίας θα τα εντοπίσουμε στα Άβδηρα, αλλά κι εκεί ελάχιστα είναι τα ίχνη της έξω από την αρχαία πόλη.
Τα πιο σημαντικά ευρήματα της Εγνατίας Οδού βρήκαμε στο τμήμα από τη Μαρώνεια έως τη Ζώνη Μεσημβρίας, ιδιαίτερα στον άξονα Τόπειρου – Δικέλων. Πριν όμως από αυτά, ψάξαμε και βρήκαμε τη ρωμαϊκή γέφυρα του Λισσού ποταμού, κοντά στην Αρίσβη, από την οποία διερχόταν η Εγνατία.
Έρευνα ωστόσο απαιτείται για όλο εκείνο το κομμάτι της Μαρώνειας, γύρω στα δέκα χιλιόμετρα, στα όρια της οποίας περνούσε η Εγνατία. Από εκεί και μέχρι την Αλεξανδρούπολη η Εγνατία έχει πολλά να δώσει σε ίχνη της διάσημης λεωφόρου.
Συγκεκριμένα από τον χωματόδρομο που πήγαινε από Μαρώνεια προς Μεσημβρία ο δρόμος αποκάλυπτε σπουδαία αποτυπώματα της Εγνατίας. Περνάει από τον Σκορπιό, τη Μεσημβρία, τα Δίκελα, την Κυανή ακτή, τον Άγιο Γεώργιο, την Αγία Παρασκευή, για να καταλήξει στη Νέα Χηλή. Διασχίζει μια πολύ σημαντική αρχαιολογική ζώνη μήκους οκτώ χιλιομέτρων από τη Μεσημβρία έως τη Ζώνη, την πόλη με τους στεγανοποιημένους αμφορείς, μοναδικό δείγμα τεχνικής επιδαπέδωσης της αρχαιότητας.
Εκτός από τη Μεσημβρία με τον περίφημο Θησαυρό η ρωμαϊκή Εγνατία περνούσε και από τη σπηλιά του Κύκλωπα, έξω από τη Μάκρη, όπου και τελικά σβήνουν τα λείψανά της.
Η τελευταία μας στάση – αναζήτηση της Εγνατίας, θα γίνει στο Λουτρό, 15 χιλιόμετρα έξω από την Αλεξανδρούπολη, εκεί όπου φέρεται να ιδρύθηκε η Τραϊανούπολη, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, όταν και δημιουργήθηκε η ρωμαϊκή Εγνατία Οδός.
Όμως παρόλες τις αναζητήσεις μας, δεν θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε σοβαρά ίχνη της πρώτης μεγάλης εμπορικής, στρατιωτικής και καλλιτεχνικής Λεωφόρου του Κόσμου…