Τι είναι η ηθική και η δεοντολογία στην έρευνα; Πού βρίσκονται τα όρια τη βιοηθικής και της έρευνας στον χώρο των εμβρύων; Τι λέει η σύγχρονη επιστήμη για όλα αυτά τα θέματα;
Δύο καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας αναφέρονται στο σημαντικό αυτό θέμα, το οποίο αποτέλεσε και αντικείμενο αναλύσεων σε πολύ ενδιαφέρουσα ημερίδα, η οποία πραγματοποιήθηκε πριν μια εβδομάδα από το τοπικό ακαδημαϊκό ίδρυμα με τη συμμετοχή πολλών επιστημόνων. Για το θέμα της ηθικής στην έρευνα μιλούν σήμερα στη «Θ» η καθηγήτρια Δεοντολογίας-Βιοηθικής Τμήματος Νοσηλευτικής Σχολής Επιστημών Υγείας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. κ. Άννα Μαυροφόρου και ο επίκουρος καθηγητής Εμβρυολογίας Τμήματος Ιατρικής Σχολής Επιστημών Υγείας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, επιστημονικά υπεύθυνος Εργαστηρίου Εμβρυολογίας ΜΙΥΑ Μαιευτικής και Γυναικολογικής Κλινικής Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας, μέλος της Επιτροπής Ηθικής και Δεοντολογίας της Έρευνας του Πανεπιστημίου κ. Γεώργιος-Σπυρίδων Ανυφαντής.
Τι είναι η ηθική και δεοντολογία στην έρευνα
Οι δύο καθηγητές επισημαίνουν πως «η ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών υγείας τις τελευταίες δεκαετίες και η δυνατότητα παρέμβασης του ανθρώπου σε διάφορες βιολογικές διαδικασίες, κατέστησαν απαραίτητη την ανάπτυξη και την καθιέρωση ενός νέου γνωστικού αντικειμένου, αυτό της Βιοηθικής.
Πρόκειται για μια επιστήμη, που έχει ως στόχο, αφενός να περιγράψει τα ιατρικά επιτεύγματα και τα νέα βιολογικά δεδομένα, αφετέρου να αναδείξει τα ηθικά διλήμματα, που προκύπτουν από την εφαρμογή τους και να συμβάλλει στη διαμόρφωση του ηθικώς σκέπτεσθαι, όσων συμμετέχουν στην παροχή υπηρεσιών υγείας, αλλά και όσων απολαμβάνουν από τη θέση του απλού πολίτη τα επιτεύγματα των βιοεπιστημών. Τα ενδιαφέροντα της Βιοηθικής όμως δεν σταματούν εδώ, επεκτείνονται και στο πεδίο της έρευνας, στον τρόπο διεξαγωγής της και στα αποτελέσματά της. Η Βιοηθική εκπαιδεύει και παρακολουθεί τους επιστήμονες, που διεξάγουν έρευνα, για να διασφαλίσει ότι τηρείται ένα υψηλό ηθικό πρότυπο, που ελαχιστοποιεί τις βλάβες και τους κινδύνους στους συμμετέχοντες, μεγιστοποιεί τα οφέλη της έρευνας, και σέβεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Όλα σχεδόν τα πανεπιστήμια, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, μεταξύ αυτών και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, έχουν θεσπίσει Επιτροπή Ηθικής και Δεοντολογίας, προκειμένου να διασφαλίσουν την πραγματοποίηση ερευνών με όρους ηθικής, δεοντολογίας και αξιοπιστίας. Ένα από τα ζητήματα που απασχόλησε τους ερευνητές τα τελευταία χρόνια και αγγίζει δύσκολα ηθικά διλήμματα, όπως αυτά της αρχής και του τέλους της ανθρώπινης ζωής, είναι η έρευνα στα έμβρυα πρώιμων σταδίων».
Η ηθική της έρευνας στην εμβρυολογία της αναπαραγωγής
Ποια είναι η ηθική και δεοντολογία της έρευνας στην εμβρυολογία της αναπαραγωγής; Τι ισχύει;
Οι δύο απαντούν λέγοντας πως «ακόμα και όταν υπάρχει η συναίνεση των δοτών, η έρευνα στα έμβρυα πρώιμων σταδίων δεν είναι τόσο απλή, όσο αυτή των ωαρίων και των σπερματοζωαρίων. Η έρευνα στα σπερματοζωάρια είναι εφικτή, γιατί υπάρχει μεγάλος αριθμός παραγωγής σε κάθε δείγμα, ενώ η έρευνα στα ωάρια δεν είναι εφικτή, γιατί δύσκολα κάποια γυναίκα θα δεχτεί να υποβληθεί σε διαδικασία εξωσωματικής γονιμοποίησης, προκειμένου τα ωάρια να χρησιμοποιηθούν στην έρευνα. Η έρευνα στα έμβρυα ακολουθεί το ίδιο πρότυπο μ’ αυτό των ωαρίων. Τα έμβρυα είτε μεταφέρονται στη μητρική κοιλότητα, είτε, εάν περισσεύουν, καταψύχονται για μελλοντική χρήση. Έμβρυα που η αναπτυξιακή τους πορεία δεν είναι η αναμενόμενη και δεν καταψύχονται, δεν είναι κατάλληλα για έρευνα. Όμως, από τότε που δημιουργήθηκε το πρώτο παιδί με εξωσωματική γονιμοποίηση (Louis Brown, 1979), που αποτέλεσε την πρώτη απόδειξη, ότι η έρευνα σε αναπαραγωγικά κύτταρα και έμβρυα είναι εφικτή και ωφέλιμη, πολλές ευρωπαϊκές και παγκόσμιες Επιτροπές δημιουργήθηκαν, με στόχο, μεταξύ άλλων, να συντάξουν κανόνες γύρω από την έρευνα στα έμβρυα. Μια τέτοια επιτροπή το 1984 ασχολήθηκε με την ηθική της έρευνας στα έμβρυα πρώιμων σταδίων και εξέδωσε μια αναφορά, που αποτέλεσε ορόσημο. Αυτή η αναφορά είναι γνωστή ως Warnock report ή αλλιώς κανόνας των 14 ημερών. Ο κανόνας αυτός, που ουσιαστικά απαγορεύει την πραγματοποίηση πειραμάτων σε έμβρυα μεγαλύτερα της 14ης αναπτυξιακής μέρας, ήλθε ως προϊόν συμβιβασμού μεταξύ των επιστημόνων, που ασχολούνται με την έρευνα σε έμβρυα πρώιμων σταδίων και των εκπροσώπων της Βιοηθικής. Οι μεν πρώτοι ήταν πεπεισμένοι, πως μια έρευνα σε έμβρυα αρχικού σταδίου θα συνέβαλε στην αποκάλυψη αναπτυξιακών ζητημάτων που αφορούν στην υπογονιμότητα, την αποτυχία εμφύτευσης ενώ οι εκπρόσωποι της βιοηθικής ήταν λιγότερο δεκτικοί στην έρευνα εμβρύων αρχικού σταδίου, γιατί θεωρούσαν πως η ζωή ξεκινά από τη στιγμή της γονιμοποίησης του ωαρίου από το σπερματοζωάριο. Η τοποθέτηση δε του ορίου την 14η αναπτυξιακή μέρα επεβλήθη από το γεγονός, ότι σ’ αυτόν τον χρόνο (στο στάδιο του γαστριδίου) σχηματίζεται στο έμβρυο η πρωταρχική γραμμή και τα τρία κυτταρικά στρώματα, εξώδερμα, μεσόδερμα, ενδόδερμα και παράλληλα το έμβρυο αποκτά ένα σημαντικό επίπεδο ερεθισμάτων και νευρικού ιστού, όπου αισθάνεται τον πόνο. Μεταγενέστερα δεδομένα όμως των ερευνητών απέδειξαν ότι η αναπτυξιακή μέρα, κατά την οποία τα έμβρυα μπορεί να αποκτήσουν νευρικά ερεθίσματα, τοποθετείται μετά την 28η μέρα. Η σκέψη της επέκτασης του κανόνα των 14 ημερών πυροδότησε εκ νέου την αντιπαράθεση μεταξύ ερευνητών και εκπροσώπων βιοηθικής. Από τη μια οι ερευνητές που πιστεύουν ότι μελετώντας έμβρυα μετά την 14η μέρα (μέχρι την 28η), θα μπορέσουν να επιλύσουν σημαντικά αναπτυξιακά θέματα, που έχουν σχέση με συγγενείς ανωμαλίες, με υπογονιμότητα κ.λπ. Από την άλλη, οι βιοηθικοί, που πιστεύουν ότι δεν πρέπει να γίνει επέκταση του κανόνα, διότι πρώτον η επέκταση θα οδηγήσει αργότερα σε νέα επέκταση και δεύτερον, γιατί μετά την 14η αναπτυξιακή μέρα η έρευνα εισέρχεται σε περιοχές, που έχουν περιχαρακωθεί με ηθικούς φραγμούς».
Υπάρχουν νεότερα δεδομένα για την ηθική της έρευνας στα πρώιμα έμβρυα
Οι κ.κ. Άννα Μαυροφόρου και Γεώργιος-Σπυρίδων Ανυφαντής καταλήγουν λέγοντας πως «νεότερα δεδομένα ωστόσο, γύρω από την ηθική της έρευνας στα πρώιμα έμβρυα, ήρθαν να προστεθούν στα ήδη υπάρχοντα. Η Διεθνής Κοινότητα για την έρευνα σε στελεχιαία κύτταρα (International Society for Stem Cell Research, ISSCR, 2021) εκτιμά πως τα κύτταρα αυτά, όταν επεξεργαστούν με κατάλληλα υλικά και παράγοντες, μπορεί να οδηγήσουν στο σχηματισμό εμβρύων (συνθετικών εμβρύων) με την πρωταρχική γραμμή. Λόγω όμως του κανόνα των 14 ημερών απαγορεύει τη περαιτέρω έρευνα πάνω σ’ αυτά. Η τεχνολογική έκρηξη ωστόσο των τρισδιάστατων καλλιεργητικών υλικών και η μηχανική των ιστών (tissue engineering), βοηθά ώστε τα στελεχιαία κύτταρα να οδηγήσουν στον σχηματισμό αναπτυξιακών δομών, παρακάμπτοντας τον σχηματισμό της πρωταρχικής γραμμής (πηγαίνοντας off-road) και επομένως επιτρέποντας την έρευνα σε μεγαλύτερα αναπτυξιακά στάδια. Και σ’ αυτή την εξέλιξη οι βιοηθικοί αντιτίθενται, επειδή πιστεύουν ότι μια τέτοιου είδους έρευνα πλήττει καθιερωμένες ηθικές αρχές και δικαιώματα. Εξάλλου η διεθνής κοινότητα για την έρευνα σε στελεχιαία κύτταρα, έχει αποφανθεί, ότι τα έμβρυα αυτά, αφενός δεν είναι κανονικά, λόγω της παρατεταμένης καλλιέργειάς τους, αφετέρου λόγω της απουσίας μηνυμάτων και παραγόντων που υπάρχουν μόνο στα φυσιολογικά αναπτυσσόμενα έμβρυα».