Άρχισε να επαναδημιουργείται το 1999, αλλά μέχρι σήμερα το κοινωνικό σύνολο δεν έχει κεφαλαιοποιήσει τα οφέλη ενός έργου που πέρασε από 40 κύματα. Τι έκρυβε όμως στα «σπάλχνα» της, ποια ήταν τα μυστικά της λίμνης; Δεκατρία χρόνια έσκαβαν οι αρχαιολόγοι τριών Εφορειών Αρχαιοτήτων στην αποξηραμένη λίμνη Κάρλα, πριν αρχίσει να κατακλύζεται πάλι (το 2009) από νερό, αποκαλύπτοντας μια σειρά από παραλίμνιους οικισμούς από την 7η χιλιετία π.Χ. μέχρι τα ελληνιστικά και βυζαντινά χρόνια. Δημιουργήθηκε πριν από 500.000 χρόνια μετά την αποστράγγιση του θεσσαλικού χώρου που ήταν ολόκληρος μια λίμνη. Η ακτογραμμή της δεν ήταν σταθερή. Άλλαζε το περίγραμμά της ανάλογα με τον όγκο των βροχοπτώσεων.
Κατά τη διάρκεια των έργων που υλοποιήθηκαν και τις εκσκαφές που πραγματοποιήθηκαν, αποκαλύφθηκε μεγάλος αριθμός αρχαιολογικών ευρημάτων για τα οποία υπήρξε η σχετική μέριμνα, οπότε και μελετήθηκαν, αξιολογήθηκαν και αναδείχθηκαν από τους αρμόδιους επιστήμονες. Συγκεκριμένα αποκαλύφθηκαν αρχαιολογικά ευρήματα στις θέσεις «Τσερλί» και «Παλαιόσκαλα» στο συλλεκτήρα 3, καθώς και στη θέση «Τσιγγενίνα» στο συλλεκτήρα 6. Στη θέση Τσερλί αποκαλύφθηκε ένα οικοδόμημα των ελληνιστικών χρόνων που περιλαμβάνει 26 χώρους. Το κτίριο βρίσκεται στις παρυφές ενός μικρού οικισμού των ελληνιστικών χρόνων και πρόκειται πιθανόν για μια αγροικία.
Ο Προϊστορικός οικισμός στη θέση Παλαιόσκαλα βρίσκεται στην ανατολική θεσσαλική πεδιάδα, στους πρόποδες του όρους Μαυροβούνι και στην ανατολική όχθη της λίμνης Κάρλας (αρχαίας Βοιβηίδας) που αποξηράνθηκε το 1961-1962. Ο οικισμός ανασκάφηκε τα έτη 2001-2002 ενόψει της κατασκευής του Συλλεκτήρα 3. Ο οικισμός έχει τη μορφή μαγούλας και περιβάλλεται από λιθόκτιστους κυκλοτερείς περιβόλους, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν αναλημματικοί. Ο οικισμός της Παλιόσκαλας παρουσιάζει πολλές περιόδους κατοίκησης και πυκνή οικιστική δραστηριότητα. Με τα διαθέσιμα μέχρι σήμερα δεδομένα φαίνεται ότι κατοικείται στη Νεότερη, Τελική νεολιθική και Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Ο οικισμός της Μέσης Εποχής του Χαλκού στη θέση «Τσιγγενίνα» βρίσκεται 3 χλμ. ΝΑ του σύγχρονου χωριού των Καναλίων, στο πλαίσιο των εργασιών για την κατασκευή του Συλλεκτήρα 6. Συγκεκριμένα, στην ανασκαφή αποκαλύφτηκαν και ερευνήθηκαν επτά κτίρια που χρονολογήθηκαν στη Μέση Εποχή του Χαλκού, δηλαδή στο πρώτο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ.
Πώς μπορούν να αναδειχθούν οι ανασκαφές και τα ευρήματα να γίνουν «κτήμα» του κοινού; Αναμένεται η χρηματοδότηση για την ανάδειξη των αρχαιολογικών ευρημάτων και η χρηματοδότηση Μουσείου.
«Μέσα ερμηνείας έργων ανάδειξης περιβάλλοντος Κάρλας», είναι το έργο που αποτελεί προτεραιότητα στον τομέα του πολιτισμού.
Ο προϋπολογισμός του έργου είναι 621.904,75 € και περιλαμβάνονται ο εξοπλισμός και η διαμόρφωση των αιθουσών, των εκθετηρίων και των χώρων υποδοχής του Εκθεσιακού Κέντρου Φυσικής Ιστορίας και Πολιτισμού, καθώς και του Κέντρου Πληροφόρησης με σκοπό την ανάδειξη, ερμηνεία και παρουσίαση του φυσικού περιβάλλοντος της λίμνης Κάρλας και του Μαυροβουνίου: η γη, το νερό και τα οικοσυστήματα, ο υγροβιότοπος παλιάς λίμνης Κάρλας, δάση, χλωρίδα και πανίδα, οικότοποι, βιότοποι και η παρουσίας του ανθρώπου στην περιοχή. Το ανθρωπογενές περιβάλλον που δημιουργήθηκε με την αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης, οι οικονομικές παράμετροι, η ιδιωτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή, καθώς και ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην περιοχή της λίμνης Κάρλας και του Μαυροβουνίου. Θα υπάρξει προμήθεια των πινακίδων ερμηνείας, η παραγωγή προγράμματος πολυμέσων – ταινίας video και λογοτύπου. Είναι έτοιμα τα τεύχη δημοπράτησης. «Κατασκευή υπολειπομένων εργασιών έργου επαναδημιουργίας λίμνης Κάρλας, Β΄ Φάση» Αναμένεται από το ΕΠΠΕΡΑΑ η έγκριση του τεχνικού δελτίου πράξης και είναι σε εξέλιξη η σύνταξη των τευχών δημοπράτησης για την ανάδειξη των αρχαιολογικών ευρημάτων.
Πώς να ήταν η λίμνη στην αρχαιότητα;
Μια εικόνα της μας δίνει ο Ευριπίδης στην «Άλκηστη». Αναφέρεται στον Άδμητο που κατοικούσε με τα πολυάριθμα κοπάδια του κοντά στη λίμνη, την «καλλίναον» και όπως δείχνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, αποτελούσε διαχρονικά έναν τόπο μοναδικό, ιδιαίτερα φιλικό προς τον άνθρωπο.
Το έργο αναδιαμόρφωσης της ίδιας της λίμνης δεν έθιξε αρχαιολογικούς χώρους, γιατί ο ταμιευτήρας της έγινε σε χώρο όπου ήταν και παλαιότερα λίμνη. Ανασκαφές χρειάστηκαν να γίνουν στα σημεία κατασκευής επτά συλλεκτήρων-τάφρων, μήκους 7-10 χλμ., για την τροφοδότηση της λίμνης με νερό.
Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της κατασκευής αυτών των Συλλεκτήρων και κυρίως των Συλλεκτήρων 4 και 6, ήρθαν στο φως αρχαίοι οικισμοί που επιβεβαίωσαν τη διαχρονική κατοίκηση από τη Νεολιθική μέχρι την Ύστερη Ελληνιστική Περίοδο και αργότερα τη Βυζαντινή και τη Νεότερη, πιστοποιώντας έτσι και τη μορφή της ακτογραμμής της λίμνης. Η λίμνη κατά τη Νεολιθική Εποχή καταλάμβανε πολύ μεγαλύτερη έκταση, σε σχέση με αυτή που ήταν γνωστή μέχρι το 19ο αι.
Η στάθμη της λίμνης ήταν έως 20 μέτρα ψηλότερα, έδειξαν γεωλογικές έρευνες (Vl. Miloj και Α. Demitrac) και ως εκ τούτου ήταν πιο εκτεταμένη βόρεια και δυτικά και έφθανε ανατολικά στους πρόποδες του Μαυροβουνίου. Σε εκείνο το σημείο βρέθηκαν άγνωστοι προϊστορικοί οικισμοί.
Η Παλαιόσκαλα
Μία από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις είναι ένας παραλίμνιος οικισμός (στην ανατολική όχθη της Βοιβηίδος) που αποκαλύφθηκε σε έκταση 3,5 στρεμμάτων από τη ΙΕ’ ΕΠΚΑ κατά τη διαμόρφωση του Συλλεκτήρα Σ3, στη θέση «Παλαιόσκαλα». Πρόκειται για έναν προϊστορικό οικισμό 5ης και 4ης χιλιετίας π.Χ. της Τελικής Νεολιθικής περιόδου στους πρόποδες του Μαυροβουνίου (4,5 χλμ. από το χωριό Καλαμάκι, Δήμος Κιλελέρ). Ο οικισμός είναι κυκλικός, περιβάλλεται από λιθόκτιστους περιβόλους για την προστασία του και έχει εσωστρεφή, ενδοκοινοτική οργάνωση. Η έρευνα εντός κάποιων κτιρίων έφερε στο φως αποθηκευτικούς χώρους, εστίες για μαγείρεμα, κεραμικά σκεύη, πήλινους πελέκεις και έναν χάλκινο, μυλόπετρες, σφοντύλια, εργαλεία κ.ά. Βρέθηκαν ειδώλια, κάποια με πήλινο σώμα και μαρμάρινο κεφάλι («ακρόλιθα»).
Σκάβοντας για το Συλλεκτήρα 6 βρέθηκαν στη θέση «Αεράνη» δύο κυκλικοί κεραμικοί κλίβανοι για ψήσιμο αγγείων και παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο με κιβωτιόσχημους, λακκοειδείς και κεραμοσκεπείς τάφους και στη θέση «Κακόρεμα», κοντά στο βυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου στα Κανάλια, βυζαντινό νεκροταφείο του 11ου αιώνα με 67 ακέραιους κιβωτιόσχημους τάφους.
Οι περισσότεροι τάφοι ήταν γυναικείοι (λιγότεροι παιδικοί και ανδρικοί) κτερισμένοι με πλήθος δακτυλιδιών. Εξάλλου, στο Καλαμάκι, θέση «Γκούβα», ανασκάφηκαν από την 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κτιριακά λείψανα μεσοβυζαντινής περιόδου με εργαστήρια επεξεργασίας σιδήρου, καθώς και νεκροταφείο με κιβωτιόσχημους τάφους, της ίδιας εποχής. Ήταν τμήμα παραλίμνιου οικισμού του 11ου-12ου αιώνα, που απλώνεται στην πλαγιά του Μαυροβουνίου. Τέλος, στην περιοχή Αμυγδαλής ερευνήθηκε τμήμα ρωμαϊκής εγκατάστασης, μεγάλη αγροικία ελληνιστικών χρόνων, καθώς και τμήμα κτιρίου της εποχής του Χαλκού.
Η μέριμνα τώρα της Περιφέρειας είναι να δημιουργηθεί μια ενιαία παραλίμνια όδευση (περίπατος) σε όλους τους σωζόμενους αρχαιολογικούς χώρους, έτσι ώστε να προβάλλεται η ιστορία της λίμνης από την 7η χιλιετία μέχρι σήμερα.