Τον Δεκέμβριο οι περισσότερες αγροτικές εργασίες στη Ζαγορά και τα γύρω χωριά έχουν ολοκληρωθεί. Ωστόσο αρκετοί αγρότες της περιοχής απασχολούνται αυτό το διάστημα με το καλλωπιστικό φυτό των Χριστουγέννων, το «λιόπουρνο», όπως αποκαλείται στην ντοπιολαλιά. Τα δέντρο και κυρίως τα κλαδιά του έχουν καταστεί ένα από τα ισχυρότερα σύμβολα των Χριστουγέννων.
Σε πολλά σπίτια της Ζαγοράς, παλαιότερα περισσότερο, αλλά και σήμερα, το λιόπουρνο ήταν το χριστουγεννιάτικο δέντρο της οικογένειας. Η φυσική ομορφιά τους μαζί με τα πολύχρωμα στολίδια και φωτάκια τα σύγχρονα χρόνια, αποδίδει μια εξαιρετική αισθητική, έτσι πολλές οικογένειες δεν χρησιμοποιούν τα ψεύτικα πλαστικά δέντρα, αλλά ούτε και τα έλατα, όπως συνηθίζεται σε άλλες περιοχές της χώρας. Βέβαια ως χριστουγεννιάτικο δέντρο το λιόπουρνο χρησιμοποιείται όχι κλαδί – κλαδί, αλλά ως ολόκληρη «κορφάδα» και τοποθετείται συνήθως σε μεγάλες γλάστρες.
Τα πανέμορφα αυτά δέντρα είναι αυτοφυή στις πλαγιές του Πηλίου. Ωστόσο τις τελευταίες δεκαετίες, μετά το 1980, φυτεύτηκαν και καλλιεργήθηκαν από τους ίδιους τους παραγωγούς της Ζαγοράς, στις άκρες συνήθως των αγροκτημάτων τους, που λόγω μορφολογίας των σημείων δεν ήταν κατάλληλες για φύτευση μηλεόδεντρων και άλλων καρποφόρων δέντρων. Παρόλα αυτά, για τη διαδικασία κοπής τους απαιτείται αδειοδότηση από το Δασαρχείο, καθώς το δέντρο θεωρείται δασικό.
Το συγκεκριμένο δέντρο χρειάζεται οπωσδήποτε κλάδεμα κάθε χρόνο ώστε να «ανοίξει» και να «πάρει αέρα», αλλιώς χαλάει και ξεραίνεται. Το κλάδεμα είναι η βασική καλλιεργητική διαδικασία που απαιτείται και τα κλαδιά που κόβονται, με τον κατάλληλο σχηματισμό και περιποίηση, αποτελούν και το εμπορεύσιμο μέρος του δέντρου.
Αρκετοί Ζαγοριανοί παραγωγοί ασχολούνται με την εμπορία του σε κεντρικές ανθαγορές, κυρίως της Αθήνας, αλλά και τοπικά. Επί της ουσίας το λιόπουρνο δεν κόβεται ποτέ ολόκληρο για στολισμό, όπως το έλατο, αλλά μόνο τα κλαδιά του, πάντα υπό την προϋπόθεση ότι είναι γεμάτα από καρπούς. Γενικότερα, σε όλη την Ελλάδα, αυτές τις μέρες, κλαδάκια από το δέντρο τοποθετούνται σε ανθοδοχεία και σε άλλα σημεία του σπιτιού, όπως το τζάκι, ως φυσικό στολίδι της οικογενειακής εστίας και σε κάποιες περιπτώσεις του επαγγελματικού χώρου.
Όπως εξηγούν αγρότες της περιοχής του Ανατολικού Πηλίου, από την εμπορία του λιόπουρνου βγάζουν τα έξοδα για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Θα μπορούσε να είναι ο μισθός – «δώρο Χριστουγέννων» για τους ντόπιους καλλιεργητές που ως κύρια πηγή εισοδήματός τους έχουν τα μήλα. Βέβαια το κλάδεμα του δέντρου και το δέσιμο σε δεμάτια προς εμπορία δεν είναι καθόλου εύκολη διαδικασία, άρα και αυτό το εισόδημα είναι προϊόν έντονης χειρωνακτικής εργασίας.
Δυστυχώς φέτος, όπως δηλώνουν αρκετοί παραγωγοί, τα περιοριστικά μέτρα για την πανδημία του κορωνοϊού, φαίνεται να έχουν περιορίσει κάπως τη ζήτηση, παρόλα αυτά τις ημέρες αυτές ξεκινάει το κλάδεμα των πανέμορφων αυτών δέντρων και κάποιες ποσότητες θα διακινηθούν το επόμενο διάστημα κανονικά.
Οι Πηλιορείτες και ειδικά οι Ζαγοριανοί φαίνεται πως έχουν αποκτήσει ειδική ψυχολογική σχέση με το συγκεκριμένο φυτό, που ίσως λόγω της μορφής των καρπών του, ενστικτωδώς τους παραπέμπει στα μήλα, με τα οποία ολόκληρη η ζωή τους είναι συνυφασμένη.
Από την άλλη, η μακραίωνη παράδοση του τόπου στην εμπορία γεωργικών προϊόντων, η οποία πλέον έχει ως συλλογικό βίωμα ενσωματωθεί κυρίως στον Αγροτικό Συνεταιρισμό της Ζαγοράς, πασίγνωστο από το εμπορικό σήμα «ZAGORIN», ενισχύεται μέσα από τη διαδικασία εμπορίας του καλλωπιστικού αυτού φυτού, το οποίο είναι και ευπαθές. Τα κλαδιά, από την ώρα της κοπής χρειάζονται προσοχή στη συντήρησή τους, γιατί είναι επικίνδυνο να ξεραθούν και όλος ο κόπος να πάει χαμένος.
Ειδικά για τα φετινά Χριστούγεννα, που η ανάγκη για καλή τύχη και ευδαιμονία μέσα στο σπίτι είναι μεγαλύτερη, ας στολιστούν χώροι με το πανέμορφο αυτό φυτό, που δεν θα μπορούσε να λείπει από το ευλογημένο μικροκλίμα της πηλιορείτικης γης.
Η προέλευση του ονόματος – Η σύνδεση του χρωματιστού στολιδιού με τις παραδόσεις
Η Βοτανική το ονομάζει Ίληξ ο οξύφυλλος – Ilex aquifolium. Οι Γάλλοι το ονομάζουν Houx, όνομα το οποίο εξελίχθηκε ως «ου» και γενικεύθηκε στη χώρα μας. Οι δασικές υπηρεσίες το ονομάζουν αρκουδοπούρναρο. Λίγοι στις πόλεις – αυτοί που προέρχονται από ορεινά χωριά – το γνωρίζουν με τα ελληνικά δημοτικά του ονόματα αρκουδοπούρνι, λαύρο και λιόπρινο, πρίνος, πρινάρι, αλλά και μηλοπούρναρο.
Στο Πήλιο έχει καθιερωθεί ως λιόπουρνο. Δυστυχώς το ευρύ κοινωνικό σύνολο το γνωρίζει ως γκι, παρά το γεγονός ότι στην πραγματικότητα αυτή η ονομασία ανήκει σε άλλο φυτό, με διαφορετικά χαρακτηριστικά, τον ιξό, που πρόκειται μάλιστα για ημιπαράσιτο και όχι για δέντρο. Παρόλα αυτά, όπως και να αποκαλείται, είναι κοινώς αποδεκτό ότι πρόκειται για ένα πανέμορφο χειμερινό φυτό, ένα φυσικό στολίδι για τα σπίτια μας, αυτές τις άγιες μέρες που έρχονται.
Το αρκουδοπούρναρο ή λιόπουρνο δεν ρίχνει τα φύλλα του κατά τη διάρκεια του χειμώνα και ο καρπός του είναι ώριμος την εποχή των Χριστουγέννων, έτσι αποτελεί ένα από τα πιο «χρωματιστά» στολίδια κατά τη διάρκεια των εορτών. Το όμορφα καταπράσινα φύλλα από το αειθαλές δενδρύλλιο έχουν μια γυαλάδα σαν να πέρασαν επάνω τους τα πιο λαμπρά χρώματα της ραπολίνας. Την ομορφιά του συμπληρώνει αυτή την εποχή του χειμώνα το κατακόκκινο χρώμα των καρπών του. Τα φύλλα του είναι αγκαθερά και ανώμαλα, όπως βεβαιώνει και η καθαρεύουσα της Βοτανικής «φύλλα κυματοειδώς κεκαμμένα και ακανθόληκτα». Τα άνθη του είναι μικρά, λευκά με 4 πέταλα, ανθίζει Μάιο και Ιούνιο. Υπάρχουν λιόπουρνα με πρασινοκίτρινα φύλλα και λιόπουρνα με τελείως πράσινα. Τα τελευταία θεωρούνται και τα πιο ποιοτικά και αυτά είναι που αυτοφυούν στο Πήλιο, ενώ από τα ίδια δέντρα κλώνοι φυτεύτηκαν από τους καλλιεργητές της περιοχής.
Τους αρχαίους χρόνους, σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, το αρκουδοπούρναρο έφερνε γούρι, έδιωχνε τα μάγια και έφερνε ευτυχία στα νεόνυμφα ζευγάρια. Σύμφωνα με την πανευρωπαϊκή λαϊκή παράδοση, πρόκειται επίσης για ένα από τα πιο γνωστά «νεραϊδόδεντρα», καθώς για τις νεράιδες ο καρπός του είναι από τους αγαπημένους και σαν φυτό τις προσελκύει, «τις αρέσει να στολίζονται με τα κόκκινα «μηλαράκια» και με τους άσπρους ανθούς του στολίζουν τα μαλλιά τους». Ο Πλίνιος το περιγράφει με το όνομα Aquifolius και αναφέρει ότι αν το φυτό φυτευτεί κοντά σε ένα σπίτι ή αγρόκτημα, διώχνει μακριά το δηλητήριο, το προστατεύει από τους κεραυνούς και τη μαγεία, ότι τα λουλούδια του κάνουν το νερό να παγώνει και το ξύλο του, αν το πετάξεις σε οποιοδήποτε ζώο, ακόμα και χωρίς να το αγγίξει, έχει την ιδιότητα να κάνει τα ζώα να γυρίσουν πίσω και να ξαπλώσουν δίπλα του. Στις παραδόσεις και τους μύθους των διάφορων λαών, το αρκουδοπούρναρο συμβολίζει την αειθαλή πτυχή ολόκληρης της ζωής. Για άλλους φέρνει καλή τύχη και προστατεύει από τις αρνητικές δυνάμεις και σε άλλες παραδόσεις συμβολίζει τη μακροβιότητα της ζωής. Στη χριστιανική παράδοση, οι καρποί του συμβολίζουν το αίμα του Ιησού και πιστεύεται ότι φύτρωνε σε κάθε πατημασιά του. Λέγεται μάλιστα ότι ένας θάμνος του φυτού έκρυψε τον Ιωσήφ, την Παναγία και το Θείο Βρέφος στη φυγή τους προς την Αίγυπτο. Αυτός είναι και ο λόγος που η Παναγία το ευλόγησε, ώστε να είναι πάντα καταπράσινο και να συμβολίζει την αθανασία. Σε πολλές χώρες της Βόρειας Ευρώπης λέγεται και «αγκάθι του Χριστού» ή «άγιο δένδρο».
Το αρκουδοπούρναρο συνδέεται επίσης με τον συμβολικό στολισμό που γινόταν παλαιότερα τη μικρότερη μέρα του χρόνου που είναι η 21η Δεκεμβρίου.
Τα φυτά δεν είναι μόνο γιορτινά και διακοσμητικά, αλλά παράλληλα συνδέονται με αναβίωση πανάρχαιων προχριστιανικών εθίμων για το χειμερινό ηλιοστάσιο και άλλες παραδοσιακές συνήθειες. Οι διακοσμήσεις τον Δεκέμβριο με αρκουδοπούρναρο, πιθανότατα προέρχονται από ένα έθιμο των Ρωμαίων, οι οποίοι συνήθιζαν να στέλνουν κλαδιά δέντρων μαζί με άλλα δώρα στους φίλους τους κατά τη διάρκεια του εορτασμού των Σατουρνάλια, της γιορτής αφιερωμένης στον θεό Σατούρνους, ο οποίος αντιστοιχεί στον αρχαιοελληνικό θεό Κρόνο. Η προέλευση των διακοσμήσεων φαίνεται να συνδέεται και με τους Δρυίδες της Κεντρικής Ευρώπης, οι οποίοι διακοσμούσαν τις καλύβες τους με αειθαλή δέντρα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, για να τα χρησιμοποιούν σαν κατοικία τους τα πνεύματα του δάσους. Ταυτόχρονα, αποτελούν τροφή για τα πουλιά κατά τη δύσκολη χειμερινή περίοδο, ενώ έχουν χρησιμοποιηθεί και στην παραδοσιακή πρακτική ιατρική. Στη σύγχρονη εποχή θεωρείται ότι συμβολίζει την καλοτυχία, την ειρήνη και τη χαρά.
Πηγές που συνδυάστηκαν: https://www.catisart.gr/tag/milopoyrnaro/, https://www.botanologika.gr/2018/12/blog-post_23.html, https://dasarxeio.com/2016/12/21/38861/.
Ρεπορτάζ
ΑΝΝΑ ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΚΑΝΑ