Στη Νέα Υόρκη με τον Νίκο Αλεξίου, τον Βολιώτη ποιητή της διασποράς

Του Πασχάλη Δήμου,
συμβούλου Εκπαίδευσης
Δασκάλων Διεύθυνσης
ΠΕ Μαγνησίας

Μέρος 2ο
Ο Νίκος Αλεξίου είναι ένα από τα «παιδιά» που ηλικιακά ανδρώθηκαν πνευματικά κατά τη μεταπολίτευση. Οι σπόροι της ποιητικής του δημιουργίας, αλλά και της διαμόρφωσης της ιδεολογικής του ταυτότητας εντοπίζονται σε αυτή τη δεκαετία. Από τα μέσα του 1980 συνεχίζει τις μεταπτυχιακές του σπουδές στη Νέα Υόρκη, όπου αρχικά εργάζεται και παράλληλα εκπονεί τη διατριβή του. Με την αναγόρευσή του, ως διδάκτωρ Κοινωνιολογίας άμεσα εντάσσεται στο διδακτικό προσωπικό του Πολιτειακού Πανεπιστημίου Queens College. Η σχέση του με την ποίηση εντατικοποιείται μέσα πλέον από την πραγματικότητα της μετανάστευσης, που αποτελεί μέρος της γράφοντας μάλιστα στα Ελληνικά αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο με ένταση, τις έννοιες εξορία, ανθρώπους και τόπους. Σε αυτό το τρίπτυχο ο Αλεξίου δηλώνει την πολιτική και κοινωνική στάση του στα δρώμενα τόσο της ομογένειας, όσο και στην ελληνική πραγματικότητα.

Ο Αλεξίου, ως αριστερός διανοητής στην ερώτησή μας σχετικά με τη θέση της Αριστεράς μετά από 50 χρόνια μεταπολίτευσης στην Ελλάδα και το πώς μπορεί να επηρεάσει τις εξελίξεις εξέφρασε την άποψη ότι:
«Όπως πολλά πράγματα στην Ελλάδα, σε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό επίπεδο, είναι ημιτελή. Έτσι και η μετάβαση και ανάπτυξη της δημοκρατίας, μετά την τελευταία δικτατορία 1967-74. Θυμάμαι ένα κείμενο του Κώστα Αξελού «Η Μοίρα της Σύγχρονης Ελλάδας», που λέει κάπου ότι η Ελλάδα έχει μεγάλες δυνατότητες που περιμένουν την εκπλήρωσή τους. Το κείμενο είναι γραμμένο το 1954, αλλά πόσο επίκαιρο είναι.

Τώρα η υπόθεση της Αριστεράς, είναι ένα μεγάλο θέμα, που δεν μπορούμε να το αναπτύξουμε επαρκώς στο σύντομο χρόνο/χώρο αυτής της συζήτησης. Θα αναφέρω μόνο επιγραμματικά ορισμένες σκέψεις. Μετά από 50 χρόνια μεταπολίτευσης, η θέση της Αριστεράς στην Ελλάδα είναι πράγματι ένα σύνθετο ζήτημα που αντανακλά τόσο την ιστορική της πορεία, όσο και τις σύγχρονες προκλήσεις. Η Αριστερά στην Ελλάδα έχει διανύσει μια ταραχώδη, ώς και τραγική πορεία. Κατ’ αρχάς, περιθωριοποίηση και διώξεις κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα (ιδιώνυμο Βενιζέλου, δικτατορία Μεταξά), αμέσως μετά, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αριστερά έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Αντίσταση (ΕΛΑΣ), αλλά μετά την Απελευθέρωση και τα Δεκεμβριανά, έχουμε εμφύλιο πόλεμο, εξορίες κι εκτελέσεις, ώς τα τέλη του ’50. Βέβαια υπήρξε η κοινοβουλευτική παρουσία της ΕΔΑ, αλλά και μόνο με τη μικρή αύξηση των εδρών της στη Βουλή, χωρίς προοπτική εξουσίας, άρχισε πάλι η καταδίωξη και η περιθωριοποίηση. Ας θυμηθούμε τη δολοφονία του γιατρού, βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη στη δεκαετία του 1960, και την εδραίωση του παρακράτους της Δεξιάς. Μετά η χούντα του 1967 και πάλι περίοδος παρανομίας της Αριστεράς. Η νομιμοποίηση και ένταξη της Αριστεράς στο πολιτικό σύστημα μετά το 1974, συμπίπτει με τα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης. Κι αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι.

Μαζί με τα κόμματα, τους ανθρώπους, και τις ομάδες, συγκρούονται συλλογικά και ταξικά συμφέροντα, ιδέες, και αξίες. Και εδώ οφείλει να είναι η θέση της Αριστεράς. Η Ιστορία δεν τελείωσε, όπως προτάσσει το αφήγημα του φιλελεύθερου-δημοκρατικού καπιταλισμού, ως την καλύτερη τελική φάση, και ότι απλώς χρειάζεται μια κάπως καλύτερη διαχείριση. Και γι’ αυτό είναι αναγκαιότητα για την Αριστερά να εμείνει στα Αριστερά, δηλαδή στις πολιτικές αρχές και αξίες της. Κι αυτές δεν είναι άλλες από το τρίπτυχo: Ισότητα-ελευθερία-δικαιοσύνη. Και για να επηρεάσει τις εξελίξεις η Αριστερά, οφείλει να αποσαφηνίσει και να επικαιροποιήσει τις αξιακές της θεμελιώσεις. Η ανάγκη να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά της σε ένα μεταβαλλόμενο κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον, και ν’ αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογικής ανάπτυξης.

Οι προκλήσεις της εποχής είναι σημαντικές. Οι μεγάλες κρίσεις της εποχής μας, είτε είναι οικονομικές, κοινωνικές, ή περιβαλλοντικές, δεν ανοίγουν τον δρόμο για μια ριζοσπαστική Αριστερά, και η εμμονή σε κάτι τέτοιο δεν είναι μόνο πολιτική αφέλεια, αλλά και επικίνδυνα αδιέξοδο. Οι μεγάλες κρίσεις, από μόνες τους, δεν οδηγούν ούτε στην πτώση του καπιταλισμού ούτε στην προώθηση πολιτικής ριζοσπαστικής χειραφέτησης. Αντ’ αυτού βιώνουμε τον κατακερματισμό του πολιτικού χώρου, όχι μόνο της αριστεράς, αλλά και της δεξιάς, την άνοδο του λαϊκισμού και του εθνικισμού, πολέμους, επιδείνωση της φτώχειας και των ανισοτήτων, και μεγέθυνση του ταξικού χάσματος μεταξύ πλουσίων και φτωχών, σε όλες τις κοινωνίες. Έτσι φαίνεται ότι υπάρχει κάποια δυσκολία στην αριστερή σκέψη και λόγο για να ανασυνταχθεί και να προβάλλει πειστικά προγράμματα. Και γι’ αυτό η Αριστερά χρειάζεται να επικαιροποιήσει το ιδεολογικό της πλαίσιο, ν’ αναπτύξει νέες πολιτικές προτάσεις για ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή, η ψηφιακή οικονομία, και οι νέες μορφές εργασίας. Σίγουρα πρέπει να ενισχύσει τη σύνδεσή της με τα κοινωνικά κινήματα και συνεργασία με πρωτοβουλίες πολιτών για την προώθηση προοδευτικών ιδεών. Να ενθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στις δημοκρατικές διαδικασίες, και τις συνεργασίες με προοδευτικές δυνάμεις σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Η μετάβαση στον σοσιαλισμό δεν είναι το φως στο τούνελ, αλλά μια νέα πρόκληση. Όμως τώρα, αυτή τη στιγμή, όπως μας προτρέπει ο Ζιζέκ, μια σωστή πολιτική πράξη για την Αριστερά, δεν θα ήταν σήμερα τόσο να εξαπολύσει ένα νέο κίνημα, όσο να διακόψει το σημερινό κυρίαρχο σύστημα.

Η ικανότητα της Αριστεράς να επηρεάσει τις εξελίξεις θα εξαρτηθεί από πόσο πολιτικά θα εκφραστεί και θα πράξει. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η επιτυχή προσαρμογή της στις νέες συνθήκες, διατηρώντας παράλληλα τις θεμελιώδεις αξίες της και προτείνοντας ρεαλιστικές λύσεις για τα σύγχρονα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας. Άλλωστε, Μαρξισμός είναι η ισορροπία μεταξύ θεωρίας και πράξης».

Εύλογα στην παραπάνω τοποθέτηση ακολούθησε το ερώτημα αν υπάρχει χώρος για την Αριστερά στις ΗΠΑ και ποια είναι η θέση της στους ομογενείς μας:
«Η θέση της Αριστεράς στους ομογενείς των ΗΠΑ είναι ένα σύνθετο ζήτημα που έχει εξελιχθεί με το πέρασμα του χρόνου. Για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτή τη σχέση, είναι σημαντικό να εξετάσουμε την ιστορική πορεία των Ελληνοαμερικανών και τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Οι πρώτοι Έλληνες μετανάστες στις ΗΠΑ είχαν σημαντική συμμετοχή στο εργατικό κίνημα. Εργάστηκαν σε μεταλλεία και στην κατασκευή σιδηροδρόμων, σε δύσκολες συνθήκες, και συμμετείχαν σε μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις στις αρχές του 20ού αιώνα. Αυτή η ιστορία δημιούργησε ισχυρούς δεσμούς μεταξύ της ελληνοαμερικανικής κοινότητας και των προοδευτικών κινημάτων. Βέβαια η σημερινή κατάσταση είναι διαφορετική και πιο περίπλοκη. Πολλοί Ελληνοαμερικανοί έχουν ανελιχθεί κοινωνικά και οικονομικά, και ίσως αυτό να εξηγεί μερικώς κάποια πολιτική μετατόπιση. Υπάρχει μια τάση προς πιο συντηρητικές πολιτικές θέσεις σε ορισμένα τμήματα της κοινότητας. Όμως σίγουρα η απουσία συστηματικής μελέτης της συνεισφοράς των Ελλήνων στο εργατικό κίνημα της Αμερικής δημιουργεί ένα σημαντικό ιστορικό κενό.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της αριστερής δράσης των Ελληνοαμερικανών, που παραμένει ακόμα σχεδόν άγνωστο ή παραμελημένο, είναι η συμμετοχή περίπου 130 Ελλήνων και Κυπρίων της Αμερικής ως εθελοντών στον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-1939). Αυτή η συμμετοχή υποδηλώνει ισχυρές αριστερές πεποιθήσεις και αντιφασιστικά ιδανικά, αίσθηση διεθνούς αλληλεγγύης, και επιρροή από οργανώσεις όπως το Κομμουνιστικό Κόμμα Αμερικής και ο Σπάρτακος. Άλλωστε, η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930 είχε ριζοσπαστικοποιήσει πολλούς εργάτες, συμπεριλαμβανομένων των Ελληνοαμερικανών. Η συμμετοχή τους μπορεί να ήταν μια αντίδραση στις τάσεις εθνικισμού που αναπτύσσονταν στις ΗΠΑ, και πολλοί έβλεπαν τον αγώνα στην Ισπανία ως ευκαιρία να συμβάλουν σε μια ευρύτερη κοινωνική αλλαγή. Να αναφέρουμε ότι ένας από τους εθελοντές του Ισπανικού εμφυλίου, ο Γιάννης Τσανάκης ή Γεώργιος Τσανάκας, είχε καταγωγή από τον Βόλο, και είχε μεταναστεύσει στη Νέα Υόρκη. Ήταν ναυτικός, και μέλος του ΚΚ Αμερικής. Στις 7 Ιουλίου 1937, απέπλευσε από τη Νέα Υόρκη για την Ισπανία με το πλοίο Queen Mary και έφτασε στις 24 Ιουλίου 1937. Υπηρέτησε με την 15η Ταξιαρχία, Τάγμα Λίνκολν. Αναφέρθηκε ως αγνοούμενος στη διάρκεια της υποχώρησης.

Συμπερασματικά, η θέση της Αριστεράς απέναντι στους ομογενείς των ΗΠΑ είναι σύνθετη. Παρά την ελλιπή ώς τώρα έρευνα σ’ αυτόν τον τομέα της ελληνοαμερικανικής εμπειρίας, υπάρχει μια ισχυρή ιστορική σύνδεση μεταξύ της ελληνοαμερικανικής κοινότητας και των προοδευτικών κινημάτων. Η σύγχρονη πραγματικότητα παρουσιάζει μια πιο διαφοροποιημένη εικόνα. Η αριστερά καλείται να αναγνωρίσει αυτή την πολυπλοκότητα και να προσαρμόσει τη στάση της ανάλογα».
Ο Νίκος Αλεξίου όχι μόνο ως ποιητής, αλλά και ως συνομιλητής σε πείθει με τη συνέπεια έργων και λόγων. Η μοναδικής σημασίας επιστημονική προσφορά του στη μελέτη της ομογενειακής παρουσίας στη Βόρειο Αμερική και το ιστορικό αρχείο του με τις μαρτυρίες των Ελλήνων των ΗΠΑ στις μέρες μας αποκτούν ιδιαίτερη σημασία και προκαλούν το ενδιαφέρον όχι μόνο ερευνητών αλλά και πολιτών, που επιθυμούν να προσεγγίσουν τις ξεχωριστές αυτές πηγές. Είναι πραγματικά ανάγκη τόσο οι ομογενειακοί φορείς, προσωπικότητες, αλλά και η Ελληνική Πολιτεία να αγκαλιάσει και να ενισχύσει το συγκεκριμένο εγχείρημα.

Όσο για εμένα αυτές οι μέρες στην Αστόρια, στην καρδιά του Ελληνισμού της Νέας Υόρκης μαζί με τον Νίκο Αλεξίου, τα ποιήματά του και τις συζητήσεις μας για τα θέματα που παρουσιάστηκαν σε αυτά τα δύο άρθρα ήταν μια μοναδική εμπειρία. Είχα την ευκαιρία να δω πιο καθαρά την ευαισθησία του διανοούμενου, τις αγωνίες του ποιητή, τις ελπίδες και τις μνήμες στο αρχείο του ερευνητή μαζί με τον πόνο της ξενιτιάς, αλλά και το πάθος για προκοπή στη νέα πατρίδα σε συνδυασμό με τη νοσταλγία για την πατρίδα, που οι ομογενείς μας άφησαν πίσω τους και οι νεομετανάστες αναζητούν.
«Γύριζε στην πόλη σκεφτικός / μετά από τόσα χρόνια άγνωστος / στους κλειστούς αρχαίους δρόμους / χορτασμένος εξορίες / ξενιτιές και δόξα/….Κι εκεί κατά το σούρουπο / στις βραδινές ερειπωμένες ράγες / χαμένων τρένων αποχωρισμού / τον άγγιξε ανάλαφρα η ταραχή / μιας ανυποψίαστης αγάπης» [από το ποίημά του «Ο Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο στο Βόλο»].