Του Ντίνου Βαρδάκη,
Dipl. Ing, MSc (Econ)
UCLouvain & Southampton
Βρυξέλλες, Ιούλιος 1962
Πλησίαζε η μέρα των διακοπών με την αναχώρηση από τις Βρυξέλλες για το πρώτο οδικό ταξίδι στο Πήλιο. Στο σπίτι ήταν όλη η οικογένεια χαμόγελα και χαρά. Η απόσταση τεράστια: 1.200 χλμ. από την πρωτεύουσα του Βελγίου μέχρι τα σύνορα Αυστρίας – Γιουγκοσλαβίας. Στο Μάριμπορ, συνοριακή γιουγκοσλάβικη πόλη, η ατμόσφαιρα βραδάκι στις πλατείες ήδη θύμιζε Ελλάδα. Απ’ εκεί μέχρι τα νότια σύνορα στη Γευγελή, ο υπόλοιπος δρόμος μας φαινόταν ατελείωτος: Άλλα 1.200 χλμ., για 3 μονάκριβες βδομάδες καλοκαίρι στη πατρίδα.
Γιουγκοσλαβία
Ήταν κάποτε μια ευρωπαϊκή χώρα με 24.000.000 κατοίκους και έκταση 255,950 τετρ. χλμ. Διέθετε μια υπηκοότητα, τη γιουγκοσλαβική, για την οποία οι πολίτες της ήταν περήφανοι. Mία κοινή γλώσσα, τη σερβοκροατική με κυριλλική και λατινική γραφή, ένα σταθερότατο νόμισμα, το γιουγκοσλάβικο δηνάριο. Mία κρατική εταιρεία πετρελαιοειδών, την Jugopetrol. Καμία πολυεθνική ή ξένη τράπεζα της συμφοράς και της εκμετάλλευσης των λαών. Καμία Coca Cola Inc και καμία Zara που να πουλάει πανάκριβα τα ρούχα που παράγει σήμερα πάμφθηνα στα σκλαβοπάζαρα της φτωχής Νότιας Ασίας. Κανένα εισαγόμενο προϊόν στα μαγαζιά. Καμία καφετέρια όπου συχνάζουν αργόσχολοι μαμόθρεφτοι και ραντιέρηδες όλη τη μέρα με ένα καφέ στο χέρι. Παντού εργοστάσια, κοπερατίβες και αγροκομπινάτα (κρατικά αγροκτήματα). Γυναίκες και άντρες απολάμβαναν δωρεάν υγεία και παιδεία, φτηνή κατοικία, παιδικούς σταθμούς στους τόπους δουλειάς, 15 μέρες πληρωμένες διακοπές τον χρόνο στην Αδριατική ή στο βουνό. Η ανεργία ήταν ανύπαρκτη. Οι Γιουγκοσλάβοι μπορούσαν να ταξιδέψουν και να εγκατασταθούν ελεύθερα στο εξωτερικό σε αντίθεση με τους υπηκόους άλλων χωρών της ανατολικής Ευρώπης. Δεν υπήρχε όμως αστικού τύπου κοινοβουλευτική δημοκρατία και ελευθεροτυπία. Ούτε όμως δυσβάστακτο δημόσιο χρέος και ξένη τρόικα όπως αυτή που ουσιαστικά κυβερνάει σήμερα στην Αθήνα μέχρι το 2060, λόγω ανικανότητας Ελλήνων πολιτικών που εμείς ψηφίσαμε τα τελευταία 40 χρόνια.
Κεντρική Γιουγκοσλαβία, Οκτώβρης 1978
Στην είσοδο πόλης της κεντρικής Γιουγκοσλαβίας αντικρίζω μια μεγάλη προειδοποιητική πινακίδα: «Γερμανέ σταμάτα! Μην μπεις σε τούτη την πόλη! Θυμήσου το έγκλημά (300) σου στις 21.10.1941». To Κραγκούγιεβατς είναι μαρτυρικό όπως τα Καλάβρυτα, το Δίστομο, η Καισαριανή, το Δοξάτο Δράμας, το Λέχοβο Φλώρινας, η Νέα Αγχίαλος, το Ριζόμυλο και η Κερασιά Μαγνησίας, η Δράκεια Πηλίου και άλλες 122 πόλεις και χωριά στη πατρίδα μας. Οι Γιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι είχαν σκοτώσει σε ενέδρα 10 ναζί κατακτητές στις 16.10.1941. Ως αντίποινα, 2.800 Γιουγκοσλάβοι άνδρες – ανάμεσά τους 177 μαθητές – εκτελέστηκαν μαζικά στο διάστημα 7 ωρών στις 21.10.1941. Στον τόπο της θυσίας για τη λευτεριά δημιουργήθηκε ένα απέραντο υπαίθριο Μαυσωλείο 3.500 στρεμμάτων κατά της ναζιστικής βαρβαρότητας. Η αντίσταση και η νίκη των παρτιζάνων κατά του ναζισμού αποτέλεσε το υπόβαθρο, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε η ανεξαρτησία και ο σοσιαλισμός. 37 χρόνια μετά τη σφαγή, βγαίνοντας συγκινημένος από το Κραγκούγιεβατς ρώτησα τους Γιουγκοσλάβους φίλους μου: «Τι θα γίνει η Γιουγκοσλαβία όταν αποβιώσει ο πρόεδρος Τίτο;». Καμία απάντηση.
Το γιουγκοσλαβικό Σύνταγμα του 1974
Τότε, στο δημοκρατικό κίνημα των εργαζομένων και φοιτητών σε Γαλλία και Βέλγιο υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον για το πείραμα της εργατικής σοσιαλιστικής αυτοδιαχείρησης στη Γιουγκοσλαβία. Ίσως ως εναλλακτική λύση στην καπιταλιστική εκμετάλλευση που οι εργαζόμενοι βιώνανε στις φάμπρικες, στα ανθρακωρυχεία, γενικά στην παραγωγή στη βόρεια Ευρώπη. Με οδηγό το μεταφρασμένο γιουγκοσλάβικο Σύνταγμα του 1974, εξηγούσα το 1978 στους φίλους μεταπτυχιακούς φοιτητές του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου το εξής. Η σχεδιαζόμενη συλλογική και η εκ περιτροπής προεδρία της χώρας τους, μετά τον θάνατο του προέδρου Τίτο, η εγκατάλειψη της θεσμικής αμοιβαίας αλληλεγγύης ανάμεσα στα ομόσπονδα κρατίδια και οι επιπτώσεις της πετρελαϊκής κρίσης του 1973 θα προκαλούσαν φυγόκεντρες τάσεις μέσω της σύστασης μιας χαλαρής Ομοσπονδίας. Eν τω μεταξύ, παρατηρούσα ότι ο κομματικός μηχανισμός του νικηφόρου εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των παρτιζάνων κατά του ναζισμού είχε σταδιακά μετατραπεί σε μια νέα αστική, γραφειοκρατική τάξη αποκομμένη από τα προβλήματα του λαού, από την καθημερινότητά του. O Τίτο πέθανε μετά από 2 χρόνια.
Προς τη διάλυση
Τη Γιουγκοσλαβία πάντα εποφθαλμιούσαν οι μεγάλες δυνάμεις. Βρισκόταν στο γεωπολιτικό ρήγμα μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Δυτικής Ευρώπης. Ως μέλος του Κινήματος των Αδεσμεύτων, στήριζε έμπρακτα όλα τα κινήματα ανεξαρτησίας σε Αφρική και Ασία. Τεράστιο ήταν το κύρος της διεθνώς. Μεγάλο μέρος της σπουδάζουσας νεολαίας διακατεχόταν από το πνεύμα του διεθνισμού, του κινήματος της ειρήνης και της φιλίας ανάμεσα στους λαούς. Όμως, η συνταγματική αναθεώρηση του 1974 ισχυροποίησε στις ομόσπονδες οντότητες τη δυνατότητα ανεξαρτητοποίησης. Προώθησε δηλαδή υποβόσκουσες, από τη δεκαετία του 1940, εθνικιστικές ορέξεις για εξουσία τοπικών διαπλεκόμενων ελίτ που κατέληξαν στη δεκαετία του 1990 σε πόλεμο, εθνοκάθαρση, γενοκτονία και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας σε Κροατία, Βοσνία, Σερβία και Κοσσυφοπέδιο με 150.000 νεκρούς, 4.000.000 εσωτερικά εκτοπισμένους και 60.000 γυναίκες βιασμένες. Ο εθνικιστής ηγέτης της Σερβίας Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, από το 1987, και στη συνέχεια και ο αντίστοιχος του Κροάτης Φράνιο Τούτζμαν δεν ήταν οι συνεχιστές της Τιτοϊκής σοσιαλιστικής αυτοδιαχείρισης. Ήταν οι νεκροθάφτες της. Τη Γιουγκοσλαβία δεν τη διέλυσε ο καπιταλισμός. Τη διέλυσε ο εθνικισμός με το δάχτυλο της Δύσης και ειδικά της Γερμανίας. Ο καπιταλισμός αναζητούσε νέες αγορές για να εξασφαλίσει υπέρ κέρδη στην Ανατολική Ευρώπη. Επωφελήθηκε αργότερα από την ιδιωτικοποίηση των πάντων, βάζοντας χέρι στη δημόσια περιουσία, στις κατακτήσεις με αγώνες και θυσίες του γιουγκοσλαβικού λαού.
NATO
O βομβαρδισμός του ΝΑΤΟ, για δήθεν ανθρωπιστικούς λόγους, χωρίς την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ αποτέλεσε ξεκάθαρη παραβίαση του διεθνούς δικαίου. Σηματοδότησε και το κύκνειο άσμα της Γιουγκοσλαβίας. Η πολιτική ηγεσία του ΝΑΤΟ δεν ντράπηκε καν όταν την άνοιξη του 1999 τα αεροπλάνα της βομβάρδισαν στο μαρτυρικό Κραγκούγιεβατς το Μαυσωλείο των 2.800 Ηρώων κατά του ναζισμού.
Ανάπτυξη και πρόοδος
Στη δεκαετία του 1970, η γιουγκοσλάβικη βιομηχανία εφαρμόζοντας το σύστημα της εργατικής αυτοδιαχείρισης παρήγαγε τα πάντα: Φορτηγά, λεωφορεία, τρόλεϊ, τρένα, ΙΧ αυτοκίνητα, γεωργικά μηχανήματα, ηλεκτροοικιακές συσκευές, ηλεκτρονικούς μικροϋπολογιστές CER και ΤΙΜ-011 για το δημόσιο και για μαθητές Γυμνασίων/Λυκείων αντίστοιχα. Oι αγρότες είχαν και το δικαίωμα να καλλιεργήσουν o καθένας μέχρι 100 στρέμματα ιδιωτικής γης, η οποία δεν κρατικοποιήθηκε. Με αναπτυγμένη γεωργική παραγωγή και έναν εξελιγμένο τριτογενή τομέα, είχαν όλοι οι Γιουγκοσλάβοι δουλειά. Στο πλαίσιο μιας κεντρικά σχεδιασμένης πολιτικής, μεγάλες γιουγκοσλάβικες τεχνικές εταιρείες κατασκεύαζαν εκατοντάδες χιλιόμετρα αυτοκινητοδρόμους και ηλεκτροπαραγωγικούς σταθμούς σε Μέση Ανατολή και Αφρική. Σε αντίθεση με την Ελλάδα, δεν υπήρχαν τράπεζες με τραπεζίτες-καρχαρίες που να σκοτώνουν τον λαό με «κόκκινα» δάνεια. Ήταν άγνωστα, διότι δεν χρειαζόταν καν, τα ιδιωτικά φροντιστήρια δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στο πλαίσιο πολιτικής ισότητας των φύλων, τo 1973, το 43% των φοιτητών στα πανεπιστήμια ήταν κορίτσια (στην Ελλάδα τότε, μόνο το 20%). Το 1978, οι Γιουγκοσλάβοι απολάμβαναν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο από τον αντίστοιχο των Ελλήνων.
Η αποτυχημένη ευρωπαϊκή πολιτική ενοποίηση
Σε συνέντευξή του στην έγκυρη γαλλική εφημερίδα Le Monde στις 20.6.1975, ο Γιουγκοσλάβος πρόεδρος Τίτο (βλ. «Yougoslavie: de la résistance à l’indépendance», Ed. Anthropos, Paris, 1977) δήλωνε προφητικά τα εξής: «Όσον αφορά στην πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, δεν έχουμε φυσικά καμία αντίρρηση σχετικά με τέτοιες φιλοδοξίες, με την προϋπόθεση ότι θα τείνουν να αυξήσουν τον δημοκρατικό και αυτόνομο ρόλο της Ευρώπης σε διεθνή θέματα, και όχι να συμβάλλει η ενοποίησή της στη διαίρεση των Ευρωπαίων σε δυο ανταγωνιστικά μπλοκ».
Γιουγκοσλαβία του ΧΧΙ αιώνα
Tι θα γινόταν αν δεν είχε διαλυθεί η ενιαία Γιουγκοσλαβία; Αν δεν είχε αφήσει η γερμανοκρατούμενη συντηρητική Ευρωπαϊκή Ένωση (EE) ένα βίαιο δράμα που εξελισσόταν στο προαύλιό της να το χειριστούν άδοξα Ουάσιγκτον και ΝΑΤΟ; Από τη δεκαετία του 1980, να είχε πρωτοπορήσει ουσιαστικά και δυναμικά η EE σε μια συντονισμένη πρωτοβουλία ειρήνευσης, πολιτικής διαμεσολάβησης, διάσωσης και στήριξης της μεταρρύθμισης της φίλης πολυπολιτισμικής αυτής χώρας; Και να είχε ενταχθεί ενιαία η Γιουγκοσλαβία το 2004 στην Ένωση; Άλλη φωνή θα είχε σήμερα, άλλη δύναμη πίεσης θα μπορούσε να ασκήσει η πληγωμένη Ευρώπη του Νότου στις Βρυξέλλες και στο Βερολίνο. Όμως το διευθυντήριο του «διαίρει και βασίλευε» δεν το ήθελε αυτό. Δύσκολα θα έλεγχε ένα δυνατό Ομοσπονδιακό Βελιγράδι. Εύκολα χειραγωγούνται σήμερα οι εθνικιστές άρχοντες των έξι ανεξαρτήτων οντοτήτων (και του μη αναγνωρισμένου από τον ΟΗΕ και την ΕΕ Κοσσυφοπεδίου) της κάποτε ενιαίας Γιουγκοσλαβίας.
Συμφωνία των Πρεσπών
Με μια ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία σήμερα, δεν θα υπήρχε η προδοτική, επαίσχυντη και κατάπτυστη Συμφωνία των Πρεσπών του Φλεβάρη 2019. Και να υπήρχε ως πρόταση, θα την απέρριπτε ούτως ή αλλιώς με δημοψήφισμα το 68% του ελληνικού λαού στη βάση δημοσκοπήσεων εκείνης της εποχής. Δημοψήφισμα που ζητούσαν πολίτες, προσωπικότητες και κόμματα απ’ όλο το φάσμα του δημοκρατικού τόξου. Αλλά αποτελούσε κόκκινο πανί για τον αποδεδειγμένα ανιστόρητο ΣΥΡΙΖΑ. Ελλείψει ικανών και πεπειραμένων πολιτικών, νομικών και διαπραγματευτών σε θέματα εξωτερικών σχέσεων και οικονομικών, ο ΣΥΡΙΖΑ υπηρετούσε και συνεχίζει να υπηρετεί ξένα συμφέροντα. Διότι 153 Έλληνες βουλευτές δεν είχαν, σύμφωνα με το Σύνταγμα (άρθρο 28), δικαίωμα να εκχωρήσουν εθνική κυριαρχία. Κάτι που όμως σήμερα έπραξαν τα δυο μεγαλύτερα ελληνικά αστικά κόμματα. ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ δέχτηκαν ουσιαστικά την πλαστογράφηση της ιστορίας της Μακεδονίας από Σλάβους προπαγανδιστές. Δυο κορυφαίοι καθηγητές ιστορίας των Πανεπιστημίων της Οξφόρδης Robin Lane Fox και Κολούμπια Mark Mazower (βλ. βιβλίο «Τα Βαλκάνια», Εκδ. Πατάκη, Αθήνα, 2002), τεκμηρίωσαν πως η πλαστογράφηση σχεδιάστηκε συστηματικά από εθνικιστές βουλγαρόφωνους Σκοπιανούς ηγέτες μιας διοικητικής περιοχής που πριν τον Νοέμβρη 1943 ονομαζόταν Βαρντάρσκα Μπανόβινα, επαρχία του Βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας και Νότια Σερβία, πριν από το 1922, ως περιφέρεια του τότε Βασιλείου των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων. Δεν πρόκειται ποτέ τα Σκόπια να εφαρμόσουν τη Συμφωνία των Πρεσπών του ανιστόρητου ΣΥΡΙΖΑ. Έχοντας υπόψη ότι οι διατάξεις της Συμφωνίας (βλ. άρθρο 20) είναι δυστυχώς αμετάκλητες, επιβάλλεται σήμερα 300 Έλληνες βουλευτές να καταψηφίσουν, μια για πάντα, στη Βουλή τα Πρωτόκολλα Συνεργασίας της Συμφωνίας με μια χώρα της οποίας οι εθνικιστές ηγέτες φαίνεται πως παίρνουν εντολές από ΝΑΤΟ και Τουρκία.
Απούσα η Ελλάδα
Με όχημα τις επιχειρήσεις της, το Ισλάμ, την πολιτιστική διπλωματία, την εκπαιδευτική συνεργασία και αμυντικές συμφωνίες, η Τουρκία επιδιώκει βάσει σχεδίου να διευρύνει την επιρροή της στα Βαλκάνια που αποτελούν γεωστρατηγική της προτεραιότητα. Η διάλυση της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας και η κακοδιαχείριση από το 1981 των δημοσιονομικών από την εσωτερική τρόικα ΠΑΣΟΚ-ΣΥΡΙΖA-ΝΔ επέφερε βαρύ χτύπημα στον λαό και στην ελληνική εξωστρεφή επιχειρηματικότητα. Έτσι, έστρωσε η Αθήνα το νέο οθωμανικό χαλί της διείσδυσης της ισχυροποίησης της θέσης της Τουρκίας στις 7 χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Η ελληνική εξωτερική πολιτική και η οικονομική επιρροή στις χώρες αυτές είναι σήμερα ανύπαρκτες. Η Αθήνα άφησε την Άγκυρα να την εκτοπίσει στην πρώην Γιουγκοσλαβία και να δώσει η Τουρκία προτεραιότητα της εξωτερικής της πολιτικής στη Σερβία, στη Βοσνία και στα Σκόπια.
СФР Југославија: носталгија
Ήταν κάποτε μια χώρα προοδευτική, αδέσμευτη, φιλειρηνική, χαρούμενη και πολιτισμένη. Όπου όλοι οι άνθρωποι ζούσαν αγαπημένοι και ενωμένοι. Χωρίς πολλές πολυτέλειες και εισαγόμενα προϊόντα. Επωφελούνταν επίσης από μια ποιοτική, δωρεάν δημόσια παιδεία και υγεία, αξιοπρεπείς συντάξεις και φιλικές σχέσεις με όλα τα κράτη της Γης. Οι καλές τέχνες στην ενιαία Γιουγκοσλαβία ανθούσαν και το επάγγελμα του καλλιτέχνη ετύγχανε σεβασμού από μια μορφωμένη κοινωνία. Σέρβοι παντρεύονταν με Κροάτισσες και Βόσνιοι με Σκοπιανές. Μαυροβούνιοι εργάζονταν στη Σλοβενία, στη Βοϊβοντίνα και στο Κοσσυφοπέδιο. Πολλοί Γιουγκοσλάβοι έκαναν διακοπές στη φιλόξενη Ελλάδα και ήταν λάτρεις του Πηλίου. Kαι όλοι τους από το Μάριμπορ μέχρι τη Γευγελή πανηγύριζαν με slivovica όταν η ομάδα της Jugoplastika Split σάρωνε τα πάντα στο πανευρωπαϊκό μπάσκετ. Το τελευταίο τρίποντο προμηνούσε όμως και το τέλος μιας πολιτικής ουτοπίας.