«Σοφίκα Τοπάλη, θηλιά στη μνήμη» – Η δραματική κατοχική ιστορία του Γιάννη Μαντίδη

Της Μαρίας Σπανού

Με αφορμή την προχθεσινή 79η επέτειο από την Απελευθέρωση του Βόλου από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής θυμήθηκα την ανατριχιαστική ιστορία των Κάτω Λεχωνίων, ένα δραματικό ντοκουμέντο που φώτισε προ ετών ο παλαίμαχος δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιάννης Μαντίδης, με τίτλο «Σοφίκα Τοπάλη, θηλιά στη μνήμη» (Historia, 2016):
Όπως και στα παραμύθια, η επώνυμη οικογένεια του Παναγή Τοπάλη, ήταν μια ευτυχισμένη οικογένεια και ζούσε ανέφελα αρκετούς μήνες τον χρόνο στο μεγάλο κτήμα τους στα Κάτω Λεχώνια. Το αρχοντόσπιτό τους είχε μετατραπεί σε κυψέλη πολιτιστικής ζωής και εξωστρέφειας με σύνδεσμο επώνυμων Ελλήνων και ξένων από τον χώρο της επιστήμης και της διανόησης. Η ιστορία τους γνωστή για τους περισσότερους, άγνωστη όμως για αρκετούς που τη συγχέουν με την άλλη μεγάλη οικογένεια των Τοπάληδων από τη Μακρινίτσα. Ο Παναγής Τοπάλης (1867 – 1939) μέγας γαιοκτήμονας και ανθρωπιστής, βαθιά καλλιεργημένος και επώνυμος ομογενής εκ Ρουμανίας, γνωστός για τη στενή σχέση του με το Άκετσι της Ν. Αγχιάλου, συνδέθηκε με τα Λεχώνια από επιλογή του. Τον θάμπωσε ο παραδεισένιος αυτός τόπος και αποφάσισε να τον ανταμείψει. Από το 1908 έως το 1939 που πέθανε, τα Λεχώνια γνώρισαν την ευεργετική λάμψη του μεγάλου αυτού πατριώτη, κυρίως με την ίδρυση του πρότυπου, τότε, εκπαιδευτηρίου, του Τοπάλειου Δημοτικού Σχολείου. Τον δρόμο της ευεργεσίας του και του αλτρουισμού ακολούθησαν τα μέλη της οικογένειάς του, που δυστυχώς τους περίμενε μοίρα τραγική. Ο γιος του Constantin αρχικά, και ύστερα από χρόνια, η Ολλανδέζα γυναίκα του Λουκία και η κόρη τους Σοφίκα γεννημένη στη Ρουμανία το 1900, που ήταν τα θύματα της συγκλονιστικής τραγωδίας, που συγκλόνισε το πανελλήνιο.

O Μαντίδης ίσως και να μη μιλούσε, αν και τα είχε δει όλα να ξετυλίγονται μπροστά του ανατριχιαστικά. Όλα πλην του τραγικού φινάλε, που το έκρυψαν τα αγριόχορτα λίγο πιο εκεί, όπου είχε λαγιάσει μαζί με την παρέα των μικρών αθώων παιδιών, τραγικοί μάρτυρες του αποτρόπαιου εκείνου εγκλήματος. O μικρός Ιαβέρης όμως, ο παλιός παιδικός του εαυτός τον στρίμωξε ανελέητα και έτσι αποφάσισε προ αρκετών ετών να γράψει εκείνα τα αξέχαστα γεγονότα, όπως ο ίδιος σημειώνει «όσο μπορεί κανείς να ζήσει για δεύτερη φορά…». Έτσι περίπου, ξεκινά την ιστορία του και με κομμένη την ανάσα ξαναζεί τη μουντή φρικαλέα εικόνα του πιο απόκοσμου «λούνα παρκ». Ενός λούνα παρκ αλλόκοτου, που στο κέντρο του αντί για ρόδες και παιχνίδια γύριζαν τρεις γυναίκες κρεμασμένες, σε μια μουριά, παγκόσμια αποκλειστικότητα της τοπικής μας ιστορίας. Σε πρώτο πλάνο η Σοφίκα Τοπάλη, αριστερά η Φιλίτσα Καλαβρού και δεξιά η Λουκία Τοπάλη, η μητέρα της Σοφίκας. «Τρεις κούκλες παραμορφωμένες να κρέμονται και να στριφογυρίζουν, δείχνοντας τους αποσβολωμένους Κατωλεχωνίτες μια τις φριχτές μορφές τους και μια τους τσακισμένους τους λαιμούς, ανατριχιαστική σκηνή, σιωπηλή μαζί και κραυγαλέα, όσο και αν μεσολάβησαν καιροί, δεκάδες χρόνια από τότε… από την τραγική εκείνη Παρασκευή του Ιουλίου του 1944…».

Στο μεταξύ, η γενιά του αφηγητή-συγγραφέα είχε ζήσει την πρώτη μαθητική του εμπειρία στο περίφημο Τοπάλειο. Εκεί στη γενέθλια γη του ο μικρός τότε Γιάννης είχε πάρει και τα πρώτα μαθήματα πολέμου, εφιαλτικές αναμνήσεις για μια ζωή. Είχε ζήσει με την οικογένειά του και τους συντοπίτες του την πείνα της Κατοχής. Είχε ακούσει τρομαγμένος «το κραπ-κραπ» της γερμανικής μπότας να φθάνει σε απόσταση αναπνοής από την κρυψώνα του. Είχε δει να γεννιέται και στον τόπο του η Εθνική Αντίσταση. Είχε τραγικά βιώσει το πώς ο κόσμος αγριεμένος άρχισε να διαχωρίζεται στους κυνηγούς και τους κυνηγημένους. Ένας παραλογισμός, που λίγο μετά, θα ήταν ολέθριος για όλους, φέρνοντας τις σκληρότερες μέρες και νύχτες. Σε εκείνη τη φοβερή περίοδο της αρχής του Εμφύλιου, έγιναν και το χειρότερο: Ήταν στις 7 Ιουλίου του 1944, όταν Εασαδίτες και Γερμανοί συνέλαβαν με δόλο τη Λουκία και τη Σοφία Τοπάλη από το σπίτι τους μαζί με την επίσης Κατωλεχωνίτισσα αντάρτισσα μυλωνού, Φιλίτσα Καλαβρού και ύστερα από μια ολιγοήμερη περιπέτεια φυλάκισης και βιαιοτήτων στην Γκεστάπο του Βόλου, οι μελλοθάνατες κρεμάστηκαν στη μικρή πλατεία, δίπλα στον σιδηροδρομικό σταθμό του χωριού. Εκεί προς κοινή θέα των διερχομένων. Στόχος των βέβηλων δραστών ήταν ν’ αρπάξουν το χρυσό, τα πανάκριβα έργα τέχνης και ό,τι άλλο πολύτιμο υπήρχε στο Τοπαλέικο. Το πρόσχημα ήταν ότι βοηθούσαν με τρόφιμα τους αντάρτες και η γερμανική αστυνομία τις καταδίκασε εις θάνατο διά απαγχονισμού. «Εις μάτην προσεπαθήσαμεν» δήλωσε ο τότε Μητροπολίτης Ιωακείμ που πράγματι κατέβαλε φιλότιμες προσπάθειες για τη σωτηρία των τριών γυναικών, συνεπικουρούμενος από τον Γερμανό πρόξενο Σέφελ, τον Αλέκο Χρυσοχοΐδη και άλλους έγκριτους πολίτες του Βόλου. Η απάντηση όμως του Γερμανού φρουράρχου ήταν παγερή: «Παρακαλούμε μην επανέρχεσθε». Η απόφαση είχε ληφθεί και η εκτέλεσή τους εξετελέσθη στο ακέραιο. Η άδικη τραγωδία των γυναικών απασχόλησε το Βερολίνο και ανώτατους αξιωματικούς της Βέρμαχτ, «κατόπιν βέβαια εορτής», λόγω της συγγένειας της Λουκίας Τοπάλη με τον Φον Πάπεν και υψηλών διασυνδέσεων της οικογένειας με υψηλόβαθμους στην γερμανική ιεραρχία.

Από τότε, είναι φορές που εκείνη η αξεδιάλυτη νύχτα των προδοτών ζωντανεύει, ιδιαίτερα σε όσους την έζησαν άμεσα ή έμμεσα, και κόβει την ανάσα όταν οι αγχόνες δεμένες στους τρεις κλώνους της μουριάς μοιάζουν να στριφογυρίζουν ακόμη στην παλιά ξεθωριασμένη μνήμη, τόσο που την κάνει κόμπο στο λαιμό. Αυτή ο ίδιος κόμπος που σφράγισε τα χείλη όλων, ωσάν σε ομαδική σιωπηλή συνωμοσία, επί αρκετές δεκαετίες. Μέχρις που ο Μαντίδης τόλμησε να ζωντανέψει τα φαντάσματα αυτής της γκρίζας εποχής «μιας εποχής που δεν ξεχάστηκε, τουλάχιστον γι’ αυτούς που επιμένουν να θυμούνται». Ξεδίπλωσε μπροστά μας την εικόνα του παλιού σταθμού των Λεχωνίων, με τους καλούς και τους κακούς συνοδοιπόρους να αλληλοπλέκονται σε ρόλους δυσδιάκριτους και μας παρέδωσε με παρρησία ένα βιβλίο – ντοκουμέντο για την περίοδο του εμφύλιου σπαραγμού, από τα πιο μελανές ψηφίδες της τοπικής μας ιστορίας και του νεοελληνικού μας βίου. Το βιβλίο αυτό προξενεί ηθικούς τριγμούς στη συνείδηση όλων μας για τις άτυχες εκείνες γυναίκες, που οδηγήθηκαν σε μια παράλογη θυσία. Οι τρεις γυναίκες της συμφοράς, με επίκεντρο τη φωτεινή προσωπικότητα της Σοφίκας Τοπάλη, αποτέλεσαν τα θύματα στον βωμό της εμφυλιακής μισαλλοδοξίας. Το βιβλίο του Μαντίδη δεν έριξε μόνο φως στη ζοφερή εκείνη νύχτα των προδοτών. Έβαλε με πόνο το δάχτυλο επί των τύπον των ήλων με βάση τα γεγονότα και τις μαρτυρίες που παραθέτει, θέτοντας αμείλικτα ερωτήματα, αναζητώντας εναγωνίως την αλήθεια. Αλήθεια θα βρεθεί ποτέ;

Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η ιστορία αυτή, η ιστορία της Σοφίκας Τοπάλη διδάσκει και ευαισθητοποιεί. Χάθηκε πριν την ώρα της μια σπουδαία γυναίκα και μια πολύπλευρη προσωπικότητα. Διαφορετική για την εποχή της• μια γυναίκα λαμπερή, δυναμική και ανεξάρτητη, που τη δεκαετία του 1930 χωρίς μέσα ανεβαίνει σχεδόν μόνη στα ελληνικά βουνά, όντας βοτανολόγος, ερευνώντας για την πανίδα της περιοχής συνδεόμενη με την τότε ελίτ της βοτανολογίας και όχι μόνο. Μια γυναίκα αξιολάτρευτη, όπως δήλωναν οι αείμνηστες φίλες της Φρούτα και Κατίνα Σαράφη, που έταξε σκοπό της βραχύβιας ζωής της να σκορπίζει χαρά και νόημα στις ζωές των γύρω της.