«Λησμονημένες πτυχές της εκπαίδευσης στα διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη» τιτλοφορείται το νέο βιβλίο της Σοφίας Κανταράκη από τις Εκδόσεις 24γράμματα σε επιμέλεια του φιλολόγου Κων/νου Χαλούλη. Πρόκειται για ένα βιβλίο που συνδυάζει λογοτεχνία και ιστορία με επίκεντρο την εκπαιδευτική πραγματικότητα στα πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια σχολεία, ειδικότερα της Σκιάθου, την εποχή του Παπαδιαμάντη. Στο βιβλίο θίγονται βασικά και ουσιώδη ζητήματα αναφορικά με την κατάσταση στο σχολείο, το οποίο πρωτίστως παλεύει να ορθοποδήσει και δευτερευόντως να αποκτήσει τον σεβασμό που του αρμόζει.
Συνέντευξη Λοΐζος Ασβεστάς
Η ενασχόλησή σας με τον Παπαδιαμάντη είναι ευρέως γνωστή, τι κομίζει στην έρευνα το νέο σας βιβλίο;
Σε πείσμα του αβδηριτισμού των καιρών και της τύρβης των πολύβουων συζητήσεων, ήρθε ως θωπευτική λιακάδα η έκδοση του νέου μου πονήματος από τις Εκδόσεις 24γράμματα. Πρόκειται για ένα βιβλίο που συνδυάζει λογοτεχνία και ιστορία με επίκεντρο την εκπαιδευτική πραγματικότητα στα πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια σχολεία, ειδικότερα της Σκιάθου, την εποχή του Παπαδιαμάντη. Στα διηγήματά του έχω εντοπίσει και σχολιάσει αναφορές στην αλληλοδιδακτική μέθοδο, στα παιδονομικά μέτρα, τιμωρίες και ποινές, στην αντίληψη της τοπικής νησιώτικης κοινωνίας για τον ρόλο του σχολείου, στο σχολικό παιδοφύλαγμα, την κατάσταση των σχολικών κτιρίων, στην εικόνα της παρουσίας του σκληρού διδασκάλου στην τάξη, τη στάση του στα καθημερινά, στα διδαχθέντα μαθήματα, αλλά και στη νοοτροπία των γονιών απέναντι στη μάθηση. Θεωρώ ότι κατανοώντας την περίοδο αυτή, κατανοεί κάποιος και τη μεταγενέστερη πορεία των εκπαιδευτικών πραγμάτων.
Παπαδιαμάντης και σχολείο. Τι γνωρίζουμε για αυτό;
Ίσως, να αναρωτιέται κάποιος τι μαθητής ήταν ο Παπαδιαμάντης, τι επιδόσεις είχε στο σχολείο και ποια ήταν η άποψή του για τους δασκάλους. Είναι ενδιαφέρουσα η συμπόρευση και η συμβατότητα των αφηγήσεων του πεζογράφου με την εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής. Οι ιστορίες που «πλάθει» ο Παπαδιαμάντης, περιέχουν ψηφίδες από τη ζωή του, οι οποίες μπολιάζονται μέσα από έναν δικό του σκηνοθετικό φακό με επιδεξιότητα, τόσο σε επίπεδο τεχνικής, όσο και σε επίπεδο γλώσσας. Ικανό μέρος από το έργο του αποκαλύπτει, μέσα από τις αυτοβιογραφικές μαθητικές του αναφορές, ενδεικτικά, αλλά άκρως κατατοπιστικά στοιχεία για τις συνθήκες της εκπαιδευτικής κοινότητας, κατά τη χρονική περίοδο του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα με πληθώρα πολιτιστικών και ιστορικών ιδιαιτεροτήτων. Εκτός από το νησί του ζει αρκετά και στην Αθήνα διατηρώντας στη μνήμη και στην ψυχή του αναμνήσεις και βιώματα από την παιδική του ηλικία, τα οποία καταγράφονται σε μεγάλο αριθμό διηγημάτων και δεν παρουσιάζονται μόνο όπως ακριβώς τα έχει ζήσει, αλλά εμπλέκονται με καταστάσεις που άκουσε, πληροφορήθηκε ή είχε εσωτερική ανάγκη να ζήσει νοερά. Ο ίδιος δηλώνει ότι τα διηγήματά του έχουν αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Το 1891, στο διήγημα «Η Μαυρομαντηλού» σε μια υποσημείωση προετοιμάζει τον αναγνώστη «μη νομίση τις ότι πλάττω ή επινοώ τι εκ των εν τω κειμένω». Τον ίδιο χρόνο, στο διήγημα «Φτωχός Άγιος» δηλώνει ότι «γράφω απλώς τας αναμνήσεις και εντυπώσεις της παιδικής ηλικίας μου». Στο διήγημα «Λαμπριάτικος ψάλτης» δηλώνει ότι όσον αφορά στο περιεχόμενο του διηγήματος «όλα βασίζονται επί της πραγματικότητος». Ο συγγραφέας «αυτοβιογραφείται» πίσω από άλλα ονόματα, πίσω από διάφορες καταστάσεις που εκφράζουν τον ψυχικό του κόσμο. Έτσι, μέσα σε όλα τα διηγήματα μπορούμε να εντοπίσουμε τον ίδιο τον συγγραφέα, τις δικές του ιδέες, αντιλήψεις, νοοτροπίες και πάθη.
Υπάρχει επαρκές αρχειακό υλικό στο νησί του;
Στο νησί του λειτουργούσε Δημοτικό και Ελληνικό σχολείο, καθώς και παρθεναγωγείο για τα κορίτσια. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το αρχειακό υλικό της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης των σχολείων του νησιού της εποχής που εξετάζουμε σήμερα είναι σχεδόν μηδαμινό, γεγονός που δημιουργεί έντονο προβληματισμό για την πιθανότητα διερεύνησης μεγαλύτερου αρχειακού υλικού. Προς την κατεύθυνση αυτή σημαντικά στοιχεία από το παλαιό αρχείο του Δήμου Σκιάθου σχετικά με τη μαθητική περίοδο του Παπαδιαμάντη, είχε φέρει στο φως μετά από ενδελεχή του έρευνα ο Σκιαθίτης λόγιος Φραγκούλας. Διαφωτιστικό υλικό για τη συγκεκριμένη περίοδο μελέτης υπάρχει, επίσης, και στα αρχεία του Δήμου Σκοπέλου.
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε στη συμβολή του πεζογράφου στη μελέτη της εκπαίδευσης. Πιστεύετε ότι υπάρχουν συνεκτικοί δεσμοί;
Γενικά, είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός ότι μελετώντας τα έργα του Παπαδιαμάντη εντοπίζονται και καταγράφονται περιστατικά, τα οποία μπορούν να λειτουργήσουν επικουρικά ως σημαντικές πηγές στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Άλλωστε, αν μελετήσει κανείς τις εκθέσεις των πρώτων επιθεωρητών στα πρωτοβάθμια σχολεία, οι οποίες εκδίδονται από το υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης το 1885, θα αντιληφθεί ότι υπάρχει σε πολλά θέματα μια καταγεγραμμένη συμπόρευση της περιγραφής της σχολικής πραγματικότητας με τις αφηγήσεις του Παπαδιαμάντη, ορμώμενη βέβαια από διαφορετικά κίνητρα, όπως για παράδειγμα η κατάσταση των σχολικών κτιρίων, η ανεπάρκεια των διδασκάλων, η έλλειψη κρατικής μέριμνας, βιβλίων, υγειονομικής φροντίδας κ.ά. Για τους επιθεωρητές οι αναφορές αυτές στοιχειοθετούν την υπάρχουσα εκπαιδευτική κατάσταση, για τον Παπαδιαμάντη αποτελούν μέρος της λογοτεχνικής του έμπνευσης, το οποίο αφορμάται κι από την προσωπική του μαθητική πορεία.
Σε εκείνη τη φιλάσθενη και γενικά ζοφερή κοινωνική κατάσταση, αυτό που προσπαθεί να αναγεννηθεί, ανάμεσα στα άλλα, είναι και η εκπαίδευση του τόπου, με την άρρενα κατά κύριο λόγο μαθητιώσα νεολαία, η οποία, όμως, αγκομαχά να προσαρμοσθεί σε βάναυσους, επιτακτικούς σχολικούς ρυθμούς κάτω από την απειλή, πολλές φορές, της σωφρονιστικής ράβδου που φαίνεται να στοιχειώνει τα βράδια των νεαρών μαθητών.
Στο σύστημα αυτό ανιχνεύουμε σημαντικές αναφορές στον Παπαδιαμάντη, συναντάμε αρκετές μορφές διδασκάλων και διδασκαλισσών μέσα και έξω από το σχολείο, αυστηρών στην πλειοψηφία τους, των οποίων ο χαρακτήρας, η συμπεριφορά, η μορφωτική ανεπάρκεια και η ιδιοσυγκρασία αντικατοπτρίζουν σε γενικές γραμμές τις σοβαρές ελλείψεις, αλλά τη συντηρητικότητα του πνεύματος της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης, έτσι όπως την παρουσιάζει και ο Παπαδιαμάντης στις παραστατικές του περιγραφές: «Ο διδάσκαλος ήτο μεγαλόσωμος, υψίκορμος, εύσαρκος, αλλά ταχύς κ᾽ ευκίνητος, διδάσκαλος, με τας χείρας οπίσω, κρατών την βέργαν του, ήρχισε την επιθεώρησιν».
Σε πολλές περιπτώσεις το επάγγελμα του διδασκάλου ήταν ως επί τό πλείστον λύση για την εξασφάλιση των προς το ζην. Οι διδάσκαλοι που αμείβονταν για την παροχή των υπηρεσιών τους είχαν να αντιμετωπίσουν συχνά και το φαινόμενο της μη καταβολής των διδάκτρων με άμεσο αποτέλεσμα την παραίτηση και αποχώρησή τους από τα σχολεία.
Εν κατακλείδι, στο βιβλίο θίγονται βασικά και ουσιώδη ζητήματα αναφορικά με την κατάσταση στο σχολείο, το οποίο πρωτίστως παλεύει να ορθοποδήσει και δευτερευόντως να αποκτήσει τον σεβασμό που του αρμόζει. Όλα μοιάζουν οικεία και διαχρονικά: Ελλείμματα στην παιδεία, συνεχή νομοσχέδια, ανελλιπείς κτηριακές υποδομές, ελλείψεις προσωπικού, ελλιπής επιμόρφωση διδασκόντων, υπέρογκη ύλη μαθημάτων, επαναλαμβανόμενες αλλαγές στο εξεταστικό κ.ά.
Άραγε, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, κατά πόσο τελικά είναι λησμονημένες αυτές οι πτυχές στην εκπαίδευση;