Ψυχολόγοι στη “Θ”: Φόβο, ανησυχία και άγχος προκαλεί στα παιδιά ο πόλεμος στην Ουκρανία

Παιδιά, μικρά και μεγάλα, μετά την εποχή του κορωνοϊού, έχουν να «αντιμετωπίσουν» την εποχή του πολέμου στην Ουκρανία. Πώς μπορούν να βοηθήσουν οι γονείς; Ποιος είναι ο ρόλος του σχολείου; Πόσο επηρεάζονται από τις εικόνες στην τηλεόραση και τις συζητήσεις γύρω από τον πόλεμο; Για αυτά μιλούν σήμερα στη «Θ» οι κ.κ. Μαρίζα Χατζησταματίου, ψυχολόγος, MSc, PhD, και Σοφία Παπαγιαννοπούλου, ψυχολόγος MSc, συστημική ψυχοθεραπεύτρια.

Από την εποχή του κορωνοϊού, των περιορισμών, της μάσκας, του αντισηπτικού κ.λπ. τα παιδιά έρχονται «αντιμέτωπα» με την εποχή του πολέμου στην Ουκρανία. Πόσο εύκολο είναι να το διαχειριστούν; Πώς μπορούν να τα βοηθήσουν οι γονείς;
Μαρίζα Χατζησταματίου: Τα παιδιά έχουν κληθεί να αντιμετωπίσουν πρωτόγνωρες καταστάσεις τα τελευταία δυο χρόνια από την έναρξη του κορωνοϊού… Εγκλεισμό στο σπίτι, διαδικτυακά μαθήματα, χρήση μάσκας, στέρηση κοινωνικοποίησης… Παρόλες τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, τα κατάφεραν άριστα και προσαρμόστηκαν σε όλες αυτές τις ατυχείς συγκυρίες.
Τον τελευταίο μήνα έχουν να διαχειριστούν και τα γεγονότα του πολέμου στην Ουκρανία. Μια επίσης δύσκολη συνθήκη για τα παιδιά και το ερώτημα που δημιουργείται αυτόματα στο παιδικό μυαλό είναι το εξής: «Μαμά, μπαμπά θα γίνει κι εδώ πόλεμος;». Χρειάζεται να είμαστε προετοιμασμένοι ως γονείς να απαντήσουμε στις ερωτήσεις των παιδιών με τρόπο ανάλογο της ηλικίας τους. Είναι σημαντικό να μιλήσουμε στη γλώσσα των παιδιών και να πούμε την αλήθεια, με απλά λόγια. Πρέπει να απαντήσουμε σε όλες τις ερωτήσεις τους με ειλικρίνεια. Θα διαπιστώσουμε από τη συζήτησή μας ότι οι ερωτήσεις των παιδιών είναι απλές και δεν αποζητούν σύνθετες απαντήσεις. Το να αρνηθούμε ένα γεγονός ή να πούμε ψέματα γι’ αυτό μπορεί να μπερδέψει τα παιδιά περισσότερο. Είναι πολύ σημαντικό τα παιδιά κάθε ηλικίας να νιώθουν υποστηρικτικό το περιβάλλον σε αυτές τις συζητήσεις. Ας τους ρωτήσουμε ποια είναι τα συναισθήματά τους σχετικά με την κατάσταση του πολέμου. Ποιοι είναι οι φόβοι τους και ποιες οι ανησυχίες τους. Αν τα παιδιά μιλήσουν ανοιχτά για όσα τους προκαλούν αναστάτωση, θα τους βοηθήσει να ανακουφίσουν τo άγχος τους. Χρειάζεται να διαβεβαιώσουμε τα παιδιά ότι το άγχος, ο φόβος, ο τρόμος, η ανασφάλεια είναι απολύτως φυσιολογικές αντιδράσεις στα γεγονότα αυτά… Aς αποδεχτούμε τα συναισθήματα αυτά και ας καθησυχάσουμε τα παιδιά διαβεβαιώνοντάς τα πως ό,τι κι αν γίνει, εμείς θα είμαστε εκεί για αυτά, το ασφαλές τους καταφύγιο.
Σοφία Παπαγιαννοπούλου: Μέσα στην πανδημία των δύο τελευταίων ετών «ζητήσαμε» έως και απαιτήσαμε απ’ τα παιδιά μας να συμμορφωθούν με κανόνες και πρωτόκολλα που δεν φανταζόμασταν ποτέ ώς τώρα ότι θα έπρεπε να τηρήσουμε κι εμείς ως ενήλικες. Κι εκείνα υπάκουσαν και ανταποκρίθηκαν. Από τα νήπια έως και τα λυκειόπαιδα, κάθε παιδί, σε κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης και σε κάθε οικογένεια έμαθε με τον έναν ή άλλον τρόπο πως κάποιες συνήθειες που ώς τώρα είχε, πλέον σταματούν, πως κάποιες δραστηριότητές του πρέπει να περιοριστούν ή και να καταργηθούν. Κι όλα αυτά γιατί; Για να είμαστε όλοι καλά, για τον διπλανό μας, για τη γιαγιά και τον παππού, τη μαμά και τον μπαμπά, ο ένας για τον άλλο. Για να ξαναγυρίσουμε στην κανονικότητα… Και τα παιδιά μας στάθηκαν με υπευθυνότητα, υπομονή και περισσή ωριμότητα σε ό,τι τους ζητήθηκε, θυσιάζοντας ίσως ερήμην τους τα πιο ανέμελά τους κομμάτια που τους ανήκουν δικαιωματικά. Κι όλη αυτή η περίοδος γέννησε και γεννά ακόμη ίσως και αναδύει φόβο, αγωνία και αβεβαιότητα.
Ανάλογα συναισθήματα με αυτά που μάλλον γεννά ένας πόλεμος. Ένας πόλεμος που μέχρι σήμερα περιγραφόταν στα σχολικά βιβλία των παιδιών ως κομμάτι της ιστορίας, πλέον μεταδίδεται ζωντανά από την τηλεόρασή μας και μάρτυρες του θεάματος αυτού και τα παιδιά μας. Τα παιδιά που αναρωτιούνται και μας ρωτάνε: Αλήθεια γίνεται πόλεμος; Γιατί γίνεται πόλεμος; Μπορεί να φτάσει και σε μας; Και τώρα τα παιδιά του πολέμου δεν πάνε στο σχολείο; Κι αν φύγει ο μπαμπάς τους θα ξαναγυρίσει; Στο σπίτι τους πότε θα ξαναπάνε; Ερωτήσεις βγαλμένες από το στόμα του νηπίου, του παιδιού στο δημοτικό, του εφήβου.
Για το πόσο εύκολα ή δύσκολα διαχειρίσιμες γίνονται οι πληροφορίες και οι εικόνες του πολέμου από τα παιδιά εξαρτάται από πολλούς παράγοντες μα κυρίως από το οικογενειακό περιβάλλον όπως κάθε συνθήκη και κατάσταση άλλωστε στη ζωή του παιδιού. Εξαρτάται από την έκταση των εικόνων και πληροφοριών, στις οποίες εκτίθενται τα παιδιά, αλλά και την ευκαιρία που τους δίνεται τόσο μέσα στην οικογένεια, όσο και στο σχολείο, αλλά και στις παρέες να τις μοιραστούν και να τις διαχειριστούν, να μάθουν για ό,τι συμβαίνει ανάλογα με το επίπεδο ωριμότητάς τους.
Οι γονείς αφού δώσουν πρώτα χώρο στους ίδιους για να επεξεργαστούν τους δικούς τους φόβους και ανησυχίες που προκύπτουν από το θέμα του πολέμου και αναγνωρίσουν τη δική τους συναισθηματική κατάσταση, αλλά και ιδεολογική θέση τους στον πόλεμο, μπορούν έπειτα να αφουγκραστούν τις αγωνίες και τις απορίες των παιδιών τους.
Μια συζήτηση για τον πόλεμο μαζί με τα παιδιά εντός του οικογενειακού πλαισίου θα σταθεί ως σημαντική αφορμή έτσι ώστε να ακούσουν τους γονείς να μιλάνε για τις αξίες τους, για τον τρόπο που στέκονται απέναντι στην κατάφορη αδικία, για το πώς νιώθουν για τα τραγικά γεγονότα που αντικρίζουν κάθε μέρα έστω από μακριά ή ακόμη για το πώς έκαναν αντίστοιχα οι προηγούμενες γενιές που πολέμησαν στ’ αλήθεια. Οι προπαππούδες ίσως κουβαλούν μία ιστορία από τον πόλεμο που θα έρθει μέσα από τις επόμενες γενιές σα ζωντανή εικόνα να πάρει τη θέση της στο σεντούκι των οικογενειακών ιστοριών.
Οφείλουμε ως γονείς να θυμόμαστε πάντα ότι στη συνδιαλλαγή με τα παιδιά μας δεν είναι μόνο τα ρητά μηνύματα που φτάνουν σε εκείνα, αλλά κυρίως/και τα άρρητα. Αυτό σημαίνει ότι οι δικοί μας φόβοι, τα ανεπίλυτα τραύματα και εσωτερικές μας συγκρούσεις όσο κι αν δεν επικοινωνούνται ανοιχτά στα παιδιά μας, μεταφέρονται σε εκείνα μέσα από κάποιους πιθανούς λάθος χειρισμούς μας, αλλά και με έναν τρόπο αδιόρατο μέσα από τη σύνδεσή μας μαζί τους. Αναγνωρίζοντας εν προκειμένω και τους δικούς μας φόβους για τον πόλεμο ας έχουμε κατά νου ότι είναι φυσικό και επόμενο τα παιδιά μας να αφουγκραστούν και τη δική μας αγωνία κι αυτό δεν είναι κάτι που πρέπει να «πολεμήσουμε».

Πόσο μπορεί να τους επηρεάσουν οι εικόνες που βλέπουν στην τηλεόραση, τις ιστορίες που ακούνε από τους μεγαλύτερους ή ακόμα βλέπουν και διαβάζουν «σερφάροντας»;
Μαρίζα Χατζησταματίου: Οι εικόνες που προβάλλονται καθημερινά στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στο διαδίκτυο, οι ειδήσεις, οι συζητήσεις που κάνουν τα παιδιά, επιβαρύνουν τη διάθεσή τους και δημιουργούν συναισθήματα φόβου, τρόμου, άγχους, αβεβαιότητας και ανησυχίας. Τα παιδιά ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους ή/και την ηλικία τους επηρεάζονται λιγότερο ή περισσότερο από τις εικόνες βίας/τρόμου, στις οποίες εκτίθενται καθημερινά, λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Τα μικρότερα παιδιά συνήθως κάνουν ερωτήσεις για την προσωπική και οικογενειακή τους ασφάλεια, καθώς δεν κατανοούν πλήρως την ευρύτερη σημασία του πολέμου. Τα μεγαλύτερα παιδιά κάνουν διάφορες σκέψεις για τα βαθύτερα ζητήματα σχετικά με τον πόλεμο και τις πιθανές παγκόσμιες επιπτώσεις του. Χρησιμοποιούν πιο ακριβή γλώσσα και κάνουν λογικές συνδέσεις των γεγονότων, αλλά ακόμη δεν καταλαβαίνουν πλήρως όλες τις σημασίες ή τα κίνητρα, με αποτέλεσμα να γίνονται παρανοήσεις και να δημιουργείται φόβος. Αν αισθανθούμε ότι το παιδί μας επηρεάζεται ψυχολογικά σε μεγάλο βαθμό από αυτές τις εικόνες ώστε να άγχεται ή να πανικοβάλλεται, χρειάζεται να το προστατεύσουμε από την υπερβολική έκθεση σε ειδήσεις, βίαιες εικόνες και πληροφορίες σχετικά με τον πόλεμο.
Σοφία Παπαγιαννοπούλου: Ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο που βρίσκεται κάθε παιδί, αλλά και τη δική του μοναδική ιδιοσυγκρασία διαφορετικά επιδρούν οι εικόνες του πολέμου και οι πληροφορίες γύρω από αυτόν. Σαφώς αποτελεί προστασία για τα παιδιά το να μην εκτεθούν σε σκηνές θανάτου που αφορούν στη χειρότερη περίπτωση παιδιά όπως αυτά. Ενδεχομένως τέτοιες αποτρόπαιες εικόνες να εντυπωθούν στα μικρά παιδιά, αλλά ακόμη και σε μεγαλύτερα παιδιά και να προκαλέσουν αγωνία και φόβο. Ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά που ακόμη δεν έχει αφομοιωθεί πλήρως η έννοια της μη ύπαρξης ενδέχεται να αναδυθούν φοβίες που έχουν να κάνουν με το θέμα του θανάτου.
Από την άλλη πλευρά το συναίσθημα του φόβου που γεννά η επαφή με το θέμα του πολέμου είναι μια φυσιολογική αντίδραση. Γιατί και ο φόβος έρχεται για να επιτελέσει έναν σκοπό ως συναίσθημα στη ζωή μας. Να μας καταστήσει έτοιμους απέναντι στον κίνδυνο ή αλλιώς «ετοιμοπόλεμους» όπως συνηθίζουμε να λέμε έναντι κάποιας συνθήκης. Ως εκ τούτου ο φόβος των παιδιών μας «πρέπει» να είναι καλοδεχούμενος, να του δίνουμε χώρο για να εκφραστεί και να μοιραστεί εκεί όπου υπάρχει ασφάλεια και εμπιστοσύνη, δηλαδή πρωτίστως στο οικογενειακό περιβάλλον.

Ποιος ο ρόλος του σχολείου και των δασκάλων-καθηγητών;
Μαρίζα Χατζησταματίου: Ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι εξίσου σημαντικός με τον ρόλο των γονέων στη διαχείριση της κατάστασης. Οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να έχουν στον νου τους ότι το άγχος του πολέμου εντείνει τις καθημερινές αντιδράσεις των παιδιών και να αντιμετωπίζουν με υπομονή και κατανόηση τις συμπεριφορές των παιδιών, οι οποίες μπορεί να συνοδεύονται από θυμό. Στο σχολείο μπορούν να βοηθηθούν τα παιδιά να εκφράσουν τους προβληματισμούς τους μέσω ειλικρινών και προσαρμοσμένων ανά ηλικία συζητήσεων με τους εκπαιδευτικούς τους. Το σχολείο τέλος, μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο διερεύνησης εννοιών όπως πόλεμος και ειρήνη, συνέπειες πολέμου, αποτροπή συγκρούσεων και διπλωματική οδός, διεθνές δίκαιο και ανθρώπινα δικαιώματα, αλληλεγγύη.
Σοφία Παπαγιαννοπούλου: Ανάλογα, οι δάσκαλοι και καθηγητές μέσα από τον εκπαιδευτικό τους ρόλο και το διδακτικό τους έργο, για το οποίο είναι καταρτισμένοι, οφείλουν ανάλογα με την εκπαιδευτική βαθμίδα, στην οποία διδάσκουν, πρωτίστως να μεταδώσουν τις σωστές πληροφορίες στα παιδιά, εκείνες που σε γνωστικό τουλάχιστον επίπεδο θα ανταποκρίνονται στα πραγματικά γεγονότα.
Μέσα στην τάξη προσφέρεται ο χώρος και ο χρόνος ώστε τα παιδιά να θέσουν ερωτήματα και προβληματισμούς, να ανταλλάξουν απόψεις με τους συνομιλήκους τους και ακόμη να εμπλακούν σε υποθετικά σενάρια εργασίας που θα τα καλούν να βρουν λύσεις σε σχέση με θέματα γύρω από τον πόλεμο. Από τα πιο μικρά παιδιά που θα μπορούσαν να εμπλακούν σε σενάρια για την ενίσχυση της ομαδικότητας και της διατήρησης της ειρήνης και το νόημα αυτής έως και τα μεγαλύτερα που είναι χρήσιμο να αντιλαμβάνονται τη βαρύνουσα σημασία της αλληλεγγύης, της προσφοράς στο δικό τους καθημερινό περιβάλλον και την προέκταση αυτών των εννοιών σε επίπεδο σχέσεων κρατών και ό,τι αυτές αφορούν.
Όλοι, δάσκαλοι και γονείς, οφείλουν να είναι σε επαγρύπνηση συνεχώς σε σχέση με τις αντιδράσεις και συμπεριφορές των παιδιών αναφορικά με ό,τι συμβαίνει γύρω μας έτσι ώστε οτιδήποτε τους προκαλεί ανησυχία εκ μέρους των παιδιών να επισημαίνεται και να λαμβάνεται η ανάλογη μέριμνα και να παρέχεται η κατάλληλη φροντίδα από όποιον και όπως χρειάζεται.