του Δημήτρη Σιάτρα
Εισαγωγικά
Ο άνθρωπος, και στην πολλαπλασιαστική του εκδοχή ο λαός, είναι πάντοτε στερημένος, αλλοτριωμένος, ανικανοποίητος και δυσαρεστημένος. Η οργάνωση της συλλογικής ανθρώπινης ζωής προϋποθέτει την ύπαρξη σχεδιασμού και συνακόλουθης πρακτικής για την αντιμετώπιση των ανθρώπινων αναγκών και των δυσχερειών της αντικειμενικής πραγματικότητας. Ο γενικός τίτλος της μέριμνας αυτής είναι: π ο λ ι τ ι κ ή.
Ο Αριστοτέλης είχε ορίσει την πολιτική ως λειτουργία «κυριωτάτη και μάλιστα αρχιτεκτονική»1.
Η πολιτική νοείται ως εφαρμογή πρακτικών μέτρων εξυπηρέτησης της ατομικής και της συλλογικής ζωής του ανθρώπου, με οδηγούς το ορθό και το δέον. Εν τούτοις, το ορθό και το δέον δεν είναι δεδομένα εξ αποκαλύψεως, είναι στοιχεία αναζήτησης. Η αναζήτηση αυτή περνάει μέσα από τη δοκιμασία της διαλεκτικής αντίθεσης (ορθού – εσφαλμένου, ενδεδειγμένου – αποφευκτέου), που θεμελιώνεται νομοτελειακά στην ανθρώπινη λογική, όπως δηλώνει η ρήση του Πρωταγόρα: «Δύο λόγους είναι περί παντός πράγματος, αντικειμένους αλλήλοις» (= για κάθε πράγμα μπορούν να υποστηριχθούν δυο αντίθετες μεταξύ τους εκδοχές)2. Κάθε άλλη επιδίωξη της πολιτικής, εκτός της εφαρμογής του ορθού και του δέοντος, την εκτρέπει από τον προορισμό της και την καθιστά βλαπτική. Ήδη η πολιτική αντιπαλότητα δεν έχει τον χαρακτήρα της διαλεκτικής αντίθεσης, δηλαδή της αμοιβαίας λογικής αμφισβήτησης μεταξύ των αντιθέτων, αλλά τον χαρακτήρα διαπάλης για την κυριαρχική επιβολή της κάθε ιδεοπολιτικής τάσης των ατόμων που την εκπροσωπούν. Ως εκ τούτου, ουδέποτε αναγνωρίζεται η ορθότητα των προτάσεων και η χρησιμότητα του έργου του αντιπάλου. Αυτό θα ισοδυναμούσε με αυτοκατάργηση του κρίνοντος τον αντίπαλο.
Γενικές συντεταγμένες
Η πολιτική συνίσταται στη μέριμνα πρακτικής αντιμετώπισης των γενικών αναγκών, στην αναζήτηση μέσων και τρόπων βελτίωσης της ζωής του συνόλου, στην αμυντική οργάνωση κατά των κινδύνων και των κρίσεων, στη διευθέτηση των κοινωνικών λειτουργιών και στην πρόβλεψη, κατά το δυνατόν, των μελλοντικών εκβάσεων. Εν όψει όλων αυτών, διαγράφεται ένας υψηλός προορισμός της πολιτικής με αντίστοιχο χρέος εκείνων που καλούνται να την ασκήσουν.
Βασικές ιδεοπολιτικές κατευθύνσεις
Ως βασικές κατευθυντήριες γραμμές πολιτικής σκέψης έχουν επικρατήσει: ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και οι προσμίξεις τους.
Ο φιλελευθερισμός έχει ως θεμελιώδες μέλημα την προάσπιση της ατομικής ελευθερίας, με την αυτονόητη ύπαρξη κανόνων και ευθυνών. Είναι μάθημα και πρακτική που αντιτίθεται στην υποχρεωτική υπαγωγή όλων των ανθρωπίνων δράσεων, κυρίως των οικονομικών, σε μία γενική κανονιστική ρύθμιση. Θεωρεί: α. ότι η εσχατολογική υπόσχεση ενός μέλλοντος στο οποίο όλα τα κοινωνικά κακά θα εξαλειφθούν, αποτελεί η απάτη και
β. ότι η παραδοχή πως μπορούμε να ορίσουμε δογματικά ένα αγαθό και, στη συνέχεια, να χειραγωγήσουμε την ανθρώπινη ψυχολογία και πρακτική στην πραγμάτωσή του, οδηγεί στην τυραννία3.
Ο σοσιαλισμός, ως πολιτική ιδεολογία, αποτελεί ένα σύνολο παράλληλων ιδεών, υπέρ: της κοινωνικής ισότητας, της αποκατάστασης των οικονομικά αδύνατων και τις ηθικοποίησης των σχέσεων κράτους και πολιτών. Αποβλέπει στην υποταγή του ακραίου ατομισμού σε μια συλλογική πραγματικότητα, κυρίως οικονομική. Πρόταγμά του είναι η άμυνα απέναντι στις καταχρήσεις της οικονομικής ελευθερίας. Θεωρεί την ελευθερία ως δυνατότητα χρήσης των μέσων δράσης, ιδιαίτερα των οικονομικών. Στις θεωρητικές του αναζητήσεις ενέταξε και τις συλλήψεις του «συνασπισμού ικανοτήτων» του Σαιν Σιμόν και των «φαλανιστηρίων» (κοινοτήτων παραγωγών και καταναλωτών) του Φουριέ4.
Επελθούσες προσμίξεις. Ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός συνέστησαν δύο βασικές κατηγορίες πολιτικής σκέψης. Εντούτοις, η ιστορική εξέλιξη με τις αυτονόητες μεταβολές στα τεχνικά, οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα, με τους εμπλουτισμούς των νέων εμπειριών και με τους εκσυγχρονισμούς των ιδεών, διαρρηγνύουν τις χαλύβδινες περιχαρακώσεις του φρονήματος που δημιουργούν οι πολιτικές ιδεολογίες.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, ο φιλελευθερισμός υιοθέτησε κάποιες σοσιαλιστικές επιδιώξεις, ο δε σοσιαλισμός αποδέχθηκε και υιοθέτησε κάποιες φιλελεύθερες αρχές.
Σε πολλά κράτη της Δύσης, εφαρμόστηκε ένας δημοκρατικός σοσιαλισμός που καλείτο να σεβαστεί ορισμένες ελευθερίες και τα δικαιώματα του προσώπου, σύμφωνα με τις ιδέες του Ζωρές και του Μπερνστάιν.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, μέσα στον Ευρωπαϊκό σοσιαλισμό, εκφράστηκαν καθαρά φιλελεύθερες ιδέες. Σε αυτό αναφέρεται το εμβληματικό βιβλίο του Ιταλού συγγραφέα Κάρλο Ροσέλι, που εκδόθηκε το 1930 στη Γαλλία με τον τίτλο «Φιλελεύθερος σοσιαλισμός». Οι σοσιαλιστές συμμετείχαν σε κυβερνήσεις εθνικής ενότητας των χωρών5.
Πολιτική και κοινωνία
Η πολιτική είναι σύστημα πολλαπλών διευθετήσεων μέσα στο κοινωνικό σώμα που αποτελεί μία πολύπλευρη πραγματικότητα ανταλλαγών και αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ατόμων.
Εντούτοις, η πολιτική, ενώ είναι προορισμένη να υπηρετεί τις ανάγκες ολόκληρου του λαού, ασκείται με βάση τις ιδεολογικές συντεταγμένες και τα προγράμματα των κομμάτων που την εκφράζουν. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να θεμελιώσει μία κοινωνική ταυτότητα για όλο τον λαό, αλλά διασπάται, και ανάγκην, σε εύνοιες υπέρ διαφόρων κοινωνικών κατηγοριών του πληθυσμού.
Λαμβανομένου υπόψη ότι καμία κοινωνική κατηγορία δεν μπορεί να διεκδικήσει την ολότητα της κοινωνικής ζωής, το διαγραφόμενο αδιέξοδο κρίνεται ότι μπορεί και πρέπει να αντιμετωπίζεται με τη λύση της πλειοψηφικής «λαϊκής κυριαρχίας».
Σύμφωνα με τον Proudhon, η πλειοψηφική «λαϊκή κυριαρχία» δεν υπερέχει σε ηθικότητα και αυθεντικότητα έναντι της κυριαρχίας του νόμου και της ισχύος6.
Τελικά γεννήθηκε και η ιδέα της «ταξικής συνεργασίας»7.
Πολιτικά εξαμβλώματα
Ως αποκρουστικά συμπτώματα της τρέχουσας πολιτικής πρακτικής εμφανίζονται:
Η αμφισημία, που αφήνει ανοιχτή την πόρτα διαφυγής προς την αντίθετη άποψη, όταν αυτό εξυπηρετεί ή συμφέρει τον ομιλούντα,
οι ανεπίτρεπτες συγκαταβάσεις και οι βλαπτικές για την ίδια διαψεύσεις των αρχών της πολιτικής, που γίνονται χάριν της επικοινωνίας,
η επίκληση συγκεκριμένου ιδεολογικού κριτηρίου για αλλότριες προσωπικές ή κομματικές διεκδικήσεις,
η κυρίαρχη αίσθηση του εγώ και του εμείς, προσηλωμένη εμμονικά σε ιδεολογικά αρχέτυπα, που αποκλείει: α. κάθε νέα πολιτική έμπνευση, β. την αναγνώριση οποιασδήποτε άλλης εκδοχής, ως διαλεκτικής έστω αντίθεσης, και γ. την αναγνώριση αγαθών προθέσεων και έργων των αντιπάλων,
η πολιτική αντιπαλότητα που δεν αποβλέπει στην επικράτηση της θεωρούμενης εκατέρωθεν ως καλύτερης εκδοχής, αλλά στην εξουδετέρωση – κάποτε και στην εξόντωση – του πολιτικού αντιπάλου ως φορέα της αντίθετης πολιτικής αντίληψης ή πρακτικής,
τα όπλα της πολιτικής αντιπαλότητας που δεν είναι ηθικά ηλεγμένα ούτε εγκεκριμένα από τον ορθό λόγο ούτε συμβατά προς τις αρχές του πολιτισμού και της ευπρέπειας,
τα συνήθη μέσα εξουδετέρωσης του πολιτικού αντιπάλου, ήτοι: η μείωση του ηθικού, του κοινωνικού, του πνευματικού, επομένως, και του πολιτικού κύρους του, με όργανο την εις βάρος του συκοφαντία και δολιοφθορά,
η συμμαχία με τους εχθρούς του αντιπάλου, έστω και αν αυτοί πρεσβεύουν αλλότριες εκδοχές.
Τα παραπάνω διαστρέφουν την διαλεκτική αντίθεση των πολιτικών εκδοχών και καταστρέφουν την προοπτική της διαλεκτικής σύνθεσης.
Επιλεγόμενα
Μία εμπειρία ζωής χιλιάδων χρόνων υποδεικνύει στην ανθρώπινη συνείδηση τον αδιάψευστο γνώμονα ότι: γενικά, οι φυσικές και κοινωνικές δυσμένειες που δοκιμάζουν τον άνθρωπο δεν θα εξαλειφθούν ποτέ.
Οπωσδήποτε, ο άνθρωπος μεριμνά πάντοτε, επινοεί τρόπους και εφαρμόζει μεθόδους για την αντιμετώπιση των δυσμενών για τη ζωή του συνθηκών (φυσικών και κοινωνικών). Στα προωθημένα μέσα που χρησιμοποιεί, ανήκει και η πολιτική, η οποία βέβαια δεν είναι πάντοτε ορθή και αποτελεσματική.
Στην πολιτική έχουν αναγνωριστεί, με ευθύνη και των πολιτικών προσώπων, υπέρμετρες δυνατότητες επίλυσης όλων των προβλημάτων. Ως εκ τούτου, κάθε αναποτελεσματικότητα στους οικείους τομείς χρεώνεται στην πολιτική, δεδομένου ότι αυτή: α. αναδέχεται ρόλους και δράσεις που υπερβαίνουν τις δυνατότητές της, β. εισδύει, για λόγους παραταξιακού οφέλους, και στους χώρους που ορίζονται ως πολιτικά – κοινωνικά ουδέτεροι (υγεία, εκπαίδευση).
Σε κάθε περίπτωση, αντικείμενο κριτικής είναι η πολιτική τόσο του ενεργούντος όσο και του επικρίνοντος.
Σημειώσεις
1 Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια,1094α 26-27.
2 Διογένη Λαέρτιου, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή, ΙΧ 50.
3 Βλ. M. Canto – Sperber, Σοσιαλισμός και φιλελευθερισμός, μτφ. Κ. Παπαγιώργης, Αθήνα 2004, σελ. 10 επ., 23, 26, 29.
4 Στο ίδιο, σελ. 91, 95, 98-99.
5 Στο ίδιο, σελ. 155.
6 Proudhon, Idee generale de la revolution, Βλ. M. Canto – Sperber, οπ.π., σελ. 242.
7 Βλ. M. Canto – Sperber, οπ.π., σελ. 243.