Ψήγματα παράδοσης: Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο και οι συμβολισμοί του

Της Αργυρώς Μάμαλη-Κοπάνου 

Είναι πια γνωστό πως το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου δεν είναι ελληνικό. Εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια δεν ήταν καν πανευρωπαϊκό, αλλά περιοριζόταν στις γερμανικές χώρες και στις σκανδιναβικές, απ’ όπου ίσως να κατάγεται. Ύστερα πέρασε στη Γαλλία, στην Αγγλία όπου πρωτοστήθηκε στα ανάκτορα το 1837, στην Αυστροουγγαρία και στη Ρωσία, πήγε και στην Αμερική κι έγινε σήμερα παγκόσμιο σε χριστιανικούς και μη λαούς κι ήρθε και σε μας – εκλαϊκεύτηκε ιδιαίτερα από το 1940 και έπειτα – για να γίνει ένα κοινό και οικείο έθιμο, σαν ελληνικό.

Η χρησιμοποίηση όμως πράσινων φυτών τις μέρες αυτές, ιδιαίτερα την Πρωτοχρονιά που βρίσκεται στο κέντρο του Δωδεκαήμερου, δεν είναι στην Ευρώπη κάτι νεότερο. Το συνήθιζαν στις «Καλένδες» τους οι Ρωμαίοι, που κρεμούσαν από τις πόρτες και τα παράθυρα δάφνες και μυρτιές ή κλαδιά από άλλα δέντρα και θάμνους, έφτιαχναν στεφάνια από λουλούδια και τα κρεμούσαν κι αυτά και, το σπουδαιότερο, έβαζαν μέσα στα κλαδιά γιορταστικά φαναράκια.

Οι πρώτοι Ευρωπαίοι πανηγυριστές δεν χρησιμοποίησαν μόνο το έλατο ως χριστουγεννιάτικο δέντρο, αλλά και το πεύκο κι άλλα βελονόφυλλα και δασικά φυτά (quis, houx). Επάνω στα πρώτα δεντράκια τους κρεμούσαν, τότε, όχι τα φανταχτερά μπιχλιμπίδια της σύγχρονης βιομηχανίας, αλλά καρπούς όπως μήλα, καρύδια, αμύγδαλα και καλαθάκια με λιχουδιές. Ανάμεσά τους έβαζαν και χρυσωμένα ζαχαρωτά, κρεμούσαν και κοσμήματα, άναβαν και κεριά και επίσης γέμιζαν τις ρίζες τους με δώρα που θα τα μοίραζαν έπειτα στα παιδιά.

Ύστερα προχώρησαν σε μια άλλη καινοτομία. Παράτησαν ολόκληρο το δέντρο, που ήταν και κάτι τεχνικά δύσκολο και περιορίστηκαν σε κορφές και κλαδιά, που τα έστησαν κι αυτά σαν δέντρα, στη μέση της γιορτής τους. Το έλατο, τότε, με τα πυραμιδωτά σχήματά του, κρίθηκε το πιο κατάλληλο να παραστήσει το «δέντρο» και προτιμήθηκε.
Όμως και αρχαίοι Έλληνες σαν ιερό συμβολισμό σε δικές τους εορταστικές, λατρευτικές εκδηλώσεις, έβαζαν δάφνη, ελιά, κισσό, μυρτιά, δρυ. Από τις αρχαίες γιορτές των «Δεντροφοριών» μέχρι και σήμερα ακόμη, η μυρτιά, η λεμονιά, η κουμαριά, ο σκίνος και η δάφνη, όπως και κάθε αειθαλές έμπαινε πάντα στο σπίτι, ευλογημένο στόλισμα της μεγάλης γιορτής, δροσερή πρασινάδα για το ξημέρωμα της νέας χρονιάς. Η ίδια η Εκκλησία διακοσμούσε με δάφνες, μυρτιές και φοινικόκλαδα πυλώνες, από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα.

Συμβολισμός πρωτοχρονιάτικου δέντρου με αναβλάστηση βρίσκεται, με θαυματουργική περιγραφή και στα κάλαντα του ελληνικού «Αη-Βασίλη»:
«…Και το ραβδί ήτανε ξερό, χλωρά βλαστάρια επέτα
κι απάνου στα κλωνάρια του, πέρδικες κελαϊδούσαν
και κάτω στις ριζίτσες του, ρυάκια κελαρύζαν
και κατεβαίναν τα πουλιά και βρέχαν τα φτερά τους
και βρέχαν τον αφέντη μας τον πολυχρονεμένο…».

Το δέντρο με τα αναβλαστικά σχήματα και το πράσινο χρώμα της παραγωγικής ελπίδας ήταν πάντα ένα σύμβολο ζωής – «δέντρο ζωής», όπως το δέντρο του Χριστού – αλλά και μεταβατικής πορείας από τη χειμωνιάτικη νάρκη στο παρήγορο όραμα της αναβλάστησης.

Αποκλεισμένος χειμωνιάτικα στο σπιτικό του ο άνθρωπος – ο χριστιανός – γιορτάζοντας πλάι στην εστία του ένα μεγάλο γεγονός ξαναγέννησις δεν είχε άλλα παραστατικά στηρίγματα στην αισιοδοξία του από τη φωτιά – το δαυλό του Δωδεκαημέρου – και το δέντρο που έδενε τις βλαστικές εποχές μεταξύ τους και έδινε την ελπίδα – ή τη βεβαιότητα με μαγικό εκβιασμό – ότι όλα θα ξαναθάλλουν. Όμως το χριστουγεννιάτικο δέντρο, ύστερα από τον αιώνιο αναβλαστικό συμβολισμό του το σχετικό προς το αναγεννητικό περιεχόμενο και τη θρησκευτική γιορτή, παρουσιάζεται στις μέρες μας και με τον παραστατικό ρόλο της φωνής του δάσους. Η αγχώδης γύρω μας ατμόσφαιρα του τσιμέντου, η βιομηχανική αναπνοή και ξηρότητα, το γκρίζο των πυκνοδομημένων δρόμων και ο αφανισμός του πράσινου κάνουν το δέντρο ή τα κλωνάρια του σύμβολα φυτικής σωτηρίας, ζεσταίνουν το μάτι με προγονικά οράματα, μας καλούν να θυμηθούμε την πράσινη κοιτίδα της ζωής μας, να αναζητήσουμε περισσότερη φυσικότητα για τη σκέψη μας.

Το καραβάκι, ένα φαναρένιο φωτισμένο τεχνούργημα, συντρόφευε παλιότερα τα κάλαντα των παιδιών στα νησιά, αντίστοιχα η φωτισμένη βυζαντινή εκκλησία, η Αγια-Σοφιά, που τεχνουργούσαν τα παιδιά της στεριάς, ήταν κάποτε χριστουγεννιάτικα σύμβολα, όμως τώρα πια, 150 χρόνια μετά τη γνωριμία μας με το δέντρο, αυτό είναι περιζήτητο και βιολογικά ενταγμένο στα δικά μας Χριστούγεννα.

Το στήσιμό του στο σπίτι τις χειμωνιάτικες μέρες των Χριστουγέννων, με τα φανταχτερά στολίδια και δώρα του, δίνει στην οικογένεια ζωντάνια και ζεστασιά. Δίνει στα παιδιά ιδιαίτερα τη χαρά του «μεταφυσικού» δώρου, που το βλέπουν να τους έρχεται πάνω στο δέντρο σαν «καρπός».
Συμπληρ. πηγή: «Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών», Δ. Λουκάτος