Της Αναστασία Βελέντζα
«Προσβάσιμος Πολιτιστικός Τουρισμός, η περίπτωση της Ελλάδας» ήταν το αντικείμενο μελέτης που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Ειδικές και Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού» του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Τουρισμού και Πολιτισμού» (συνεργασία του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης με το Τμήμα Οικονομικών Επιστημών) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Η εργασία πραγματοποιήθηκε από τη φοιτήτρια Αναστασία Βελέντζα, με επιβλέποντες τους διδάσκοντες κ. Αλέξιο Δέφνερ και κ. Ευαγγελία Ψαθά.
Η τρέχουσα κατάσταση του προσβάσιμου πολιτιστικού τουρισμού στην Ελλάδα
Η υπάρχουσα κατάσταση του προσβάσιμου πολιτιστικού τουρισμού στην Ελλάδα είναι πάρα πολύ περιορισμένη. Πιο συγκεκριμένα: Πολλές επιχειρήσεις δεν εφαρμόζουν τις βασικές αρχές πρόσβασης γιατί δεν γνωρίζουν πλήρως την έννοια των προσβάσιμου τουρισμού, καθώς επίσης και τον τρόπο προσαρμογής των δωματίων, τον τρόπο ανάπτυξης δραστηριοτήτων και των αλλαγών στις υποδομές. Η τουριστική ζήτηση είναι περιορισμένη, καθώς οι τουριστικοί προορισμοί στην Ελλάδα δεν διαθέτουν την κατάλληλη υποδομή και εύκολη πρόσβαση στις δημόσιες συγκοινωνίες.
Αρκετοί πολιτιστικοί χώροι είναι προσβάσιμοι σε κάποιο βαθμό, ενώ μόνο το 31% των αξιοθέατων (μουσεία, αρχαιολογικοί χώροι κ.λπ.) έχουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο πρόσβασης. Επίσης, τα περισσότερα ξενοδοχειακά συγκροτήματα παρέχουν εύκολη πρόσβαση στα δωμάτια, αλλά δεν έχουν εύκολη πρόσβαση στους κοινόχρηστους χώρους, ενώ, πολλά ξενοδοχειακά συγκροτήματα εμφανίζονται ως προσβάσιμα ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι.
Μόνο το 5,8% των καταλυμάτων διαθέτουν απόλυτα ικανοποιητικές υποδομές για ΑμεΑ. Επίσης, πολλές επιχειρήσεις δεν αναβαθμίζουν τις υπηρεσίες τους λόγω του υψηλού κόστους και γιατί θεωρούν ότι δεν θα έχουν μεγάλο κέρδος. Οι τουριστικές επιχειρήσεις έχουν λανθασμένη εντύπωση και αντιμετώπιση για τα Άτομα με Αναπηρία γιατί θεωρούν οτι χρειάζονται ειδικές εξατομικευμένες εγκαταστάσεις και υπηρεσίες, ενώ στην πραγματικότητα χρησιμοποιούν όλες τις συνηθισμένες εγκατάστασης και υπηρεσίες. Το προσωπικό των υπηρεσιών διαμονής χρειάζεται κατάλληλη εκπαίδευση και επιμόρφωση σε θέματα προσβασιμότητας. Δεν υπάρχει αξιολόγηση των υποδομών, υπηρεσιών και τουριστικών προϊόντων, ενώ οι αρμόδιες αρχές έχουν άγνοια για το νομοθετικό πλαίσιο και σε πολλές περιπτώσεις ανοχή σε εμφανείς παρατυπίες.
Εμποδιζόμενα άτομα και εμπόδια αναφορικά με τον τουρισμό
Να σημειωθεί ότι ο προσβάσιμος τουρισμός απευθύνεται σε ανθρώπους με διαφορετικές ανάγκες προσβασιμότητας και οι οποίες δεν είναι πάντα εμφανής, καθώς επίσης απευθύνεται και σε άτομα που εργάζονται στον τομέα του τουρισμού και σε φορείς χάραξης πολιτικής. Μία βασική κατηγοριοποίηση είναι:
– Άτομα με κάθε είδους αναπηρία (με προβλήματα κινητικότητα, όρασης, ακοής, ομιλίας, με γνωστικές δυσλειτουργίες και χρόνιες παθήσεις).
– Τρίτη και τέταρτη ηλικία (άτομα με περιορισμένη κινητικότητα και ικανότητα να λαμβάνουν και να επεξεργάζονται πληροφορίες, χωρικό και χρονικό προσανατολισμό, δυσλειτουργία στην όραση, βαρηκοΐα, ομιλία κ.ά.
– Άλλοι (έγκυες, παιδιά που είναι ασυνόδευτα από γονείς έως 12 ετών, φροντιστές των ΑμεΑ, τραυματίες, άτομα με ασυνήθη ή ιδιάζουσα σωματική διάπλαση, άνθρωποι με βρεφικά καροτσάκια και αποσκευές, αλλοδαπούς, άνθρωποι με διαφορετική κουλτούρα κ.ά.).
Ως εμπόδια, στο πλαίσιο του τουρισμού, μπορούμε να ορίσουμε τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο κάθε άνθρωπος, όταν συμμετέχει ή όταν επιδιώκει να πάρει μέρος στην τουριστική εμπειρία και μπορούν να διακριθούν σε:
– Ενδογενή εμπόδια. Προέρχονται από τη φυσική, συνειδησιακή και ψυχολογική λειτουργία κάθε ατόμου. π.χ. η περιορισμένη πρόσβαση σε πληροφορίες που αφορούν στον τουρισμό και τις ευκαιρίες αναψυχής, ανεπαρκείς ικανότητες κοινωνικοποίησης, η υγεία που μπορεί να μπλοκάρει την αυθόρμητη συμπεριφορά για δραστηριότητα κ.ά.
– Περιβαλλοντικά εξωτερικά εμπόδια. Αφορούν στη δύσκολη αρχιτεκτονική των κτιρίων, τις μη προσβάσιμες περιοχές και εγκαταστάσεις, τις κλιματολογικές συνθήκες που έχει μια περιοχή, την έλλειψη προσβάσιμων μεταφορών, κανόνων και νομοθεσίας του τουρισμού, οικονομικά εμπόδια, ωράρια λειτουργίας, καθώς και συμπεριφορές απέναντι σε ανθρώπους, όπως ο ρατσισμός.
– Εμπόδια επικοινωνίας και πληροφόρησης. Πηγάζουν από την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με τα κοινωνικά περιβάλλοντα και μπορούν να προκύψουν από τη μορφή και το περιεχόμενο των πληροφοριών π.χ. πληροφορίες και έγγραφα που δεν είναι σε απλή γλώσσα ή σε άλλη γλώσσα για να είναι προσβάσιμα σε αλλοδαπούς ή να μην υπάρχει τουριστικός οδηγός ή να μην είναι κατάλληλος για ΑμεΑ κ.ά.
Τα Ευρωπαϊκά Βραβεία Προσβάσιμης Πόλης για το 2021 – Διακρίσεις για Κομοτηνή και Χανιά
Από τη διεθνή εμπειρία, σχετικά με τον προσβάσιμο πολιτιστικό τουρισμό, είναι σημαντικό να γίνει αναφορά στο Ευρωπαϊκό Βραβείο Προσβάσιμης Πόλης – EU Access City, που έχει θεσμοθετήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση από το 2010 και απονέμεται κάθε χρόνο σε πόλεις που βελτίωσαν την προσβασιμότητα των πολιτών (φυσική & διανοητική πρόσβαση) στην καθημερινότητά τους και κατ’ επέκταση και στις τουριστικές υπηρεσίες (περιβάλλον, δημόσιοι χώροι, μεταφορές, υποδομές, πληροφορία, επικοινωνία, δημόσιες υπηρεσίες και εγκαταστάσεις). Οι πόλεις αυτές θα πρέπει να βελτιώνονται συνεχώς και να γίνονται παράδειγμα στις άλλες Ευρωπαϊκές πόλεις και να ενθαρρύνουν την υιοθέτηση καλύτερων πρακτικών. (www.accesscityaward.eu).
Για το έτος 2021, το 1ο βραβείο πήρε η Jönköping, πόλη της Σουηδίας, η οποία έκανε την πόλη πιο προσβάσιμη σε Άτομα με Αναπηρία, το 2ο βραβείο το Bremerhaven, πόλη της Γερμανίας και το 3ο η πόλη Gdynia στην Πολωνία. Σημαντικό είναι να αναφερθεί οτι στην Κομοτηνή, απονεμήθηκε ειδική μνεία με τίτλο «Προσβασιμότητα μια ευκαιρία για ολόκληρη την πόλη» και για το έτος 2020, απονεμήθηκε ειδική μνεία στα Χανιά της Ελλάδας για την αξιοποίηση της τεχνολογίας στην παροχή προσβάσιμων θέσεων στάθμευσης.
Καλές Πρακτικές
Έχουν αναπτυχθεί καλές πρακτικές που αφορούν στην προσβασιμότητα και οι οποίες εκτός από οφέλη για τα εμποδιζόμενα άτομα συμβάλλουν παράλληλα στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των προορισμών.
Για τους χώρους του ξενοδοχείου:
Κατάλληλη σήμανση έτσι ώστε να διευκολύνει την κίνηση ατόμων με γνωστικές λειτουργίες και προβλήματα στην αντίληψη, επαρκής φωτισμός, ηχητική περιγραφή του χώρου για άτομα με αναπηρία όρασης, επαρκής χώρος κυκλοφορίας και να είναι απαλλαγμένος από εμπόδια για την ελεύθερη κίνηση ειδικότερα των ατόμων με αναπηρία όρασης καθώς και ατόμων με κινητικά προβλήματα στους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους του ξενοδοχείου, τα έπιπλα των δωματίων θα πρέπει να είναι κατασκευασμένα στις σωστές διαστάσεις και στο σωστό ύψος, σύστημα συναγερμού κατάλληλο για διάφορα είδη αναπηρίας καθώς και συστήματα επικοινωνίας, οι σημάνσεις να συνοδεύονται και με αντίστοιχο κείμενο στη γραφή braille και από ανάγλυφο σχεδιάγραμμα του χώρου, εκπαίδευση των εργαζομένων στην εξυπηρέτηση εμποδιζόμενων πελατών και η διάχυση πληροφοριών σε προσβασιμες ιστοσελίδες.
Για χώρους κίνησης πεζών
Τοποθέτηση ηχητικών σημάτων σε φωτεινούς σηματοδότες, κατασκευή ραμπών στα πεζοδρόμια, δημιουργία δικτύου προσβάσιμων πεζοδρομίων με ράμπες και ειδικούς οδηγούς για άτομα με αναπηρία όρασης.
Για τη διακίνηση και τις μεταφορές
Λεωφορεία που διαθέτουν ράμπες για την είσοδο στο λεωφορείο, συστήματα ηχητικής αναγγελίας των στάσεων και οδηγοί όδευσης τυφλών σε σταθμούς, για τα τραμ και τα μετρό ασφαλείς διασταυρώσεις με τα οχήματα, η κίνηση των πεζών να γίνεται από οριοθετημένες πεζοδιαβάσεις, να εξασφαλίζεται η ασφαλής πρόσβαση των επιβατών στις στάσεις με ειδικές ράμπες, ασανσέρ, πλάκες οδηγοί, κ.λ.π., να παρέχονται λευκά ταξί, τα οποία είναι ειδικά πολυμορφικά οχήματα που διαθέτουν ράμπα ή ειδική σκάλα για τη μεταφορά ατόμων με κινητικά προβλήματα εντός της περιοχής.
Για την επικοινωνία – ενημέρωση
Κατασκευή προσβάσιμων δημοσίων τηλεφώνων, ενημερωτικά έντυπα σε προσβάσιμες μορφές (γραφή braille, μεγαλογράμματη γραφή) καθώς και ακουστική περιγραφή, δημιουργία ιστοσελίδων σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα προσβασιμότητας.
Για τα μουσεία
Τοποθέτηση ραμπών πρόσβασης, ομαλότητα επιφανειών, κλήση διαδρομών, ασφαλή μετακίνηση, απάλειψη εμποδίων και παρκέ φωτισμού, προσαρμογή του κόστους εισόδου, αναμνηστικών και άλλων αντικειμένων και του κόστους πρόσθετων υπηρεσιών, προσαρμογή της ξενάγησης με βάση τα χαρακτηριστικά του κοινού (εκπαίδευση, ηλικία κ.λ.π), πληροφορίες για το μουσείο στο διαδίκτυο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και εικονική περιήγηση, προσαρμογή των ωρών λειτουργίας του μουσείου, πωλητηρίων, αναψυκτηρίων, εστίασης για την αποφυγή συνωστισμού, φιλικό προσωπικό με γνώσεις ξένων γλωσσών και κατάλληλα εκπαιδευμένο, μεταφράσεις σε έντυπα, τη σήμανση και το διαδίκτυο, κατάλληλη σήμανση εντός και εκτός του μουσείου, κατάλληλοι χώροι στάθμευσης του μουσείου και στην εγγύτερη περιοχή, κατάλληλη διαμόρφωση χώρου ξεκούρασης, διαφορετικοί τρόποι χρήσης των πρόσθετων πληροφοριών με εικονογράφηση, με αφή, που συνοδεύουν τις βασικές, προσαρμογή των παρεχόμενων πληροφοριών ανάλογα με τη σημασία τους και με το κοινό, τα ίδια μέσα χρήσης να παρέχονται για όλους τους χρήστες ταυτόσημα οπότε είναι δυνατόν εάν όχι ισοδύναμα.
Προτάσεις για την ανάδειξη, ανάπτυξη και ορθότερη εφαρμογή της πρόσβασης στον τουρισμό
Στόχος του προσβάσιμου πολιτιστικού τουρισμού είναι να διαμορφωθεί η τουριστική εμπειρία έτσι ώστε να είναι δυνατή η συμμετοχή όλων, με την εφαρμογή ενός καθολικού σχεδιασμού. Δηλαδή σχετίζεται με προορισμούς χωρίς εμπόδια στις υποδομές και στις εγκαταστάσεις, στα μέσα μεταφοράς που να είναι κατάλληλα για όλους, την παροχή υψηλής ποιότητας υπηρεσιών και από ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό, με δράσεις αξιοθέατα και εκθέματα που να επιτρέπουν τη συμμετοχή όλων και με συστήματα μάρκετινγκ, κρατήσεων, ιστότοπους και υπηρεσίες που οι πληροφορίες είναι διαθέσιμες σε όλους.
Η πρωτοβουλία προσανατολισμού στον προσβάσιμο πολιτιστικό τουρισμό είναι ένα εργαλείο που έχει ως σκοπό την επίτευξη ευρύτερης κοινωνικοπολιτικής βιωσιμότητας στον τουρισμό καθώς συμβάλλει στη διαφοροποίηση των προσφορών τουριστικών προϊόντων και στην παροχή μιας μοναδικής και αυθεντικής τουριστικής εμπειρίας.
Η τουριστική βιομηχανία και οι δημόσιοι φορείς θα πρέπει να γνωρίζουν τη σημασία του εντοπισμού και της ελαχιστοποίησης των περιορισμών έτσι ώστε να μπορέσουμε να φτιάξουν κατάλληλες πολιτικές και στρατηγικές πρόσβασης στον πολιτιστικό τουρισμό, καθώς και να υπάρχει μεγαλύτερος έλεγχος και σωστότερη αξιολόγηση των έργων.
Η προσβασιμότητα στον τουρισμό θα πρέπει να ενσωματωθεί σε όλη την εφοδιαστική αλυσίδα δηλ. στην παροχή πληροφοριών, στην κράτηση, στη μεταφορά, στη διαμονή, στην επίσκεψη των αξιοθέατων, στη συμπεριφορά του προσωπικού κ.λπ.
Είναι απαραίτητο επίσης η νομοθεσία να αναθεωρείται συνεχώς και να υπάρχει ενημέρωση στα μέλη της τουριστικής βιομηχανίας για τις υποχρεώσεις και τις επιχειρησιακές τους συνέπειες προκειμένου να προστατευθεί το δικαίωμα σε προσβάσιμες εγκαταστάσεις και περιβάλλοντα.
Επίσης, θα πρέπει να υπάρχει στενή συνεργασία μεταξύ φορέων και οργανώσεων που αφορούν την αναπηρία με τον τουριστικό κλάδο. Οι οργανώσεις αυτές γνωρίζουν καλά τις ανάγκες των ατόμων με αναπηρίες και μπορούν να συμβάλλουν στη βελτίωση των υφισταμένων πρακτικών βάσει της νομοθεσίας.
Η στάση των κατοίκων μιας περιοχής και η συμπεριφορά τους, ιδίως απέναντι σε άτομα με αναπηρία, επηρεάζει την επιθυμία τους να θέλουν να ταξιδέψουν ξανά. Για αυτό το λόγο χρειάζεται κατάλληλη εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση σε ζητήματα προσβασιμότητας ξεκινώντας από τη γενική τυπική εκπαίδευση.
Ειδικότερα, για την Ελλάδα που ο τουρισμός είναι μία από τις κυριότερες δραστηριότητες της οικονομίας της, η βελτίωση της προσβασιμότητας μπορεί να βοηθήσει στην ενίσχυση του εγχώριου αλλά και του διεθνούς τουρισμού.
Η προσβασιμότητα αποτελεί κεντρικό στοιχείο κάθε υπεύθυνης και βιώσιμης τουριστικής πολιτικής. Είναι τόσο ανθρώπινο δικαίωμα όσον και εξαιρετική επιχειρηματική ευκαιρία. Τα καλά επίπεδα προσβασιμότητας και ένα περιβάλλον χωρίς φραγμούς σε μια περιοχή, δεν θα αξιοποιηθούν μόνο από τους τουρίστες που έχουν ανάγκες πρόσβασης, αλλά πρώτα απ’ όλα θα αυξήσουν τα επίπεδα άνεσης των κατοίκων. Είναι σαφές ότι ο τουρισμός λειτουργεί καλύτερα όταν ωφελεί όλους.