Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
(Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ)
Μέσα από τη μακροχρόνια μελέτη των πολιτισμών, η κορυφαία μορφή της ανθρωπολογίας, ο Claude Levi Strauss συνόψισε τα ουσιώδη της δημιουργικής έκφρασης λαών και ομάδων στην ανθρωπιστική αρχή πως η συνεισφορά κάθε πολιτισμού είναι κοινό αγαθό της ανθρωπότητας. Κατέστησε επίσης ευκρινές πως η πολιτιστική ποικιλομορφία δεν κινδυνεύει μόνον από την επέλαση της τεχνολογικής προόδου αλλά συχνά και από την απροκάλυπτα εγκληματική πολιτική εξαφάνισης των υλικών και άυλων τεκμηρίων ενός πολιτισμού με σκοπούμενο τον αφανισμό του.
Η πόλη του Hasankeyf, περιοχή της Νοτιοανατολικής Τουρκίας, που διαμένουν Κούρδοι, η μεγαλύτερη εθνοτική και γλωσσική μειονότητα της χώρας, είναι ένας από τους παλαιότερους οικισμούς με αρχαιολογικά τεκμήρια διάσπαρτα στις παρακείμενες σπηλιές λαξευμένες στους βράχους που χρονολογούνται πριν από 12.000 χρόνια. Η περιοχή κατοικήθηκε όταν το είδος μας άρχισε να καλλιεργεί σιτάρι. Ένα ανάχωμα που ανασκάφηκε κοντά στο Hasankeyf αποκάλυψε τα ερείπια πέτρινων σπιτιών, κεφαλών οψιδιανού και ταφικών ευρημάτων 11.500 χρόνων.Οι κάτοικοι περήφανοι δείχνουν στους επισκέπτες τις γύρω σπηλιές, όπου γεννήθηκαν οι πρόγονοί τους και που μερικοί ντόπιοι συνέχισαν να κατοικούν μέχρι στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Η αρχαία πόλη έχει εγκαταλειφθεί πλέον και κατακλύσθηκε από έναν ταμιευτήρα νερού που υψώνεται πίσω από το φράγμα Ilisu, ένα από τα νεότερα και μεγαλύτερα υδροηλεκτρικά έργα της Τουρκίας. Το αμφιλεγόμενο έργο επηρεάζει συνολικά 199 οικισμούς κατά μήκος του ποταμού Τίγρη, καθώς η στάθμη του νερού αυξάνεται στα 60 μέτρα. Παρά τις αντιρρήσεις διεθνών οργανισμών και ομάδων, όπως και του τοπικού πληθυσμού, σχετικά με τον εκτοπισμό χιλιάδων ανθρώπων από την παραδοσιακή τους κοιτίδα, την καταστροφή αρχαιολογικών χώρων, την παρέμβαση σε νομαδικές ομάδες, τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τα ζητήματα κατανομής νερού με το γειτονικό Ιράκ, οι τουρκικές αρχές άρχισαν βαθμιαία να γεμίζουν τον ταμιευτήρα από το προηγούμενο καλοκαίρι. Στους κατοίκους του Hasankeyf προτάθηκε μια νεόδμητη πόλη για να μετεγκατασταθούν σε 700 νέα σπίτια και κτίρια διοικητικής υποστήριξης τρία χιλιόμετρα πάνω από τον λόφο της παλιάς πόλης. Μερικά από τα μνημεία και τζαμιά από την παλιά πόλη μεταφέρθηκαν επίσης στη νέα πόλη. Το παλιό χωριό, μνημείο παγκόσμιας ιστορικής εμβέλειας εκκενώθηκε.
Μια πόλη μνημείο με διαρκή ανθρώπινη παρουσία χιλιάδων χρόνων εξαφανίζεται με πρόσχημα την ανάπτυξη της περιοχής, αλλά με εμφανή τη στρατηγική επιδίωξη: Να αφανισθεί βαθμιαία κάθε αναφορά στη μακραίωνη κουρδική παρουσία στην περιοχή, ενώ ταυτόχρονα παραβιάζοντας διεθνείς συνθήκες να κατακρατείται μεγάλο μέρος των υδάτινων πόρων του ποταμού Τίγρη.
Η προσφυγή στις 3 Μαρτίου 2006 πολιτών στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων απορρίφθηκε. Οι αιτούντες πέντε Τούρκοι υπήκοοι (δύο καθηγητές, αρχιτέκτονας-αρχαιολόγος, δημοσιογράφος και δικηγόρος), συμμετείχαν σε διάφορα έργα στον αρχαιολογικό χώρο του Hasankeyf στο Batman. Στην προσφυγή επισημάνθηκε πως η περιοχή είναι χαρακτηρισμένη επίσημα ως αρχαιολογικός χώρος ύψιστης σημασίας κατηγορίας-1. Στο χρονικό του προγραμματισμένου αφανισμού της αυθεντικής παρουσίας του αρχαιολογικού χώρου αναφέρεται πως το 1991 διατέθηκαν κονδύλια για τον εντοπισμό, την εξαγωγή, τη μεταφορά, την ανακατασκευή και τη συντήρηση μνημείων στην τοποθεσία Hasankeyf που ήταν ορατά ή ακόμα θαμμένα υπόγεια. Το 1998 άρχισαν οι ανασκαφικές εργασίες και οι πρώτες ανακαλύψεις πραγματοποιήθηκαν σε 289 τοποθεσίες. Υπολογίστηκε ότι το 80% του χώρου Hasankeyf έπρεπε να προστατευτεί από τις πλημμύρες και είναι αντιληπτό πως υπήρχε τεχνικά η δυνατότητα αυτή. Οι τουρκικές αρχές αποφάσισαν ότι κάποια από τα μνημεία που θα καλυφθούν από τα νερά του φράγματος θα αποσυναρμολογηθούν και θα μεταφερθούν στη συνέχεια για επανασυναρμολόγηση σε ένα εθνικό πάρκο πολιτισμού.
Βασιζόμενοι κατ ‘ουσία στο άρθρο 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής) και στο άρθρο 2 του πρωτοκόλλου αριθ. 1 (δικαίωμα στην εκπαίδευση), οι αιτούντες παραπονέθηκαν ότι η προγραμματισμένη κατασκευή του φράγματος ενδέχεται να καταστρέψει τον αρχαιολογικό χώρο του Hasankeyf, που ισοδυναμούσε με παραβίαση του δικαιώματος της ανθρωπότητας στην εκπαίδευση, τόσο για την τωρινή όσο και για τις μελλοντικές γενιές. Ισχυρίστηκαν επίσης ότι το σχέδιο μετακίνησης ορισμένων μνημείων από τον χώρο θα ήταν αδύνατο να εφαρμοστεί και ότι πολλά από τα αρχαιολογικά μνημεία και κατάλοιπα κινδυνεύουν με ανεπανόρθωτες καταστροφές. Κατά συνέπεια, ζήτησαν από το Δικαστήριο να απαιτήσει από την κυβέρνηση προληπτικά μέτρα, προτού πλημμυρίσει ο χώρος του Hasankeyf ή μετακινηθούν αδικαιολόγητα τα μνημεία. Τέλος, οι αιτούντες παραπονέθηκαν για τις καταστροφικές επιπτώσεις του έργου στο περιβάλλον και ειδικότερα για τις μη αναστρέψιμες επιπτώσεις που θα είχε η καταστροφή του χώρου και η κατασκευή του φράγματος στην οικολογία και το τοπίο της περιοχής.
Η απορριπτική απόφαση που εκδόθηκε από ένα τμήμα επτά δικαστών, ανέφερε στο σκεπτικό ότι οι διατάξεις της Σύμβασης δεν μπορούν να ερμηνευθούν και να εφαρμοστούν υπό κενό (invacuum).
Το Δικαστήριο σημείωσε ότι η αυξανόμενη ευαισθητοποίηση σχετικά με τις αξίες που συνδέονται με τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και την πρόσβαση σε αυτήν θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι δημιούργησε ένα συγκεκριμένο διεθνές νομικό πλαίσιο και ότι η παρούσα υπόθεση θα μπορούσε συνεπώς να εμπίπτει σε μια εξελισσόμενη θεματική περιοχή.
Σε αυτό το πλαίσιο, και λαμβανομένων υπόψη των σχετικών διεθνών μέσων και της κοινής αντίληψης που περιέχονται στους κανόνες του διεθνούς δικαίου, ακόμη και αν αυτά δεν είναι δεσμευτικά, το Δικαστήριο ήταν διατεθειμένο να θεωρήσει ότι υπήρχε κοινή ευρωπαϊκή και διεθνής αντίληψη για την ανάγκη προστασίας του δικαιώματος πρόσβασης στην πολιτιστική κληρονομιά. Ωστόσο, αυτή η προστασία επικεντρώθηκε γενικά σε καταστάσεις και κανονισμούς σχετικά με το δικαίωμα των μειονοτήτων να απολαμβάνουν τον πολιτισμό τους ελεύθερα και το δικαίωμα των αυτόχθονων λαών να διατηρούν, να ελέγχουν και να προστατεύουν την πολιτιστική τους κληρονομιά.
Αντιθέτως, δεν έχει επιτευχθεί μέχρι σήμερα, ευρωπαϊκή συναίνεση ή ακόμη και τάση μεταξύ των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία να απαιτεί το πεδίο εφαρμογής των εν λόγω δικαιωμάτωνή που θα καθιστούσε δυνατή τη συναγωγή από τις διατάξεις της Σύμβασης ότι υπήρχε ένα καθολικό ατομικό δικαίωμα στην προστασία ενός ή άλλου μέρους της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως ζητείται στην παρούσα αίτηση.
Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο κήρυξε την προσφυγή απαράδεκτη, κρίνοντας ότι ήταν ασυμβίβαστη rationemateriae με τις διατάξεις της Σύμβασης (Άρθρο 35 §3α και §4).
Για να μην έχουμε αυταπάτες ως προς τον πυρήνα των αξιακών μας επιλογών. «Η νοσταλγία της ζωής (στο Hasankeyf) μπορεί να είναι ρομαντική», ανέφερε το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών σε δήλωσή του «αλλά δεν καλύπτει τις κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες της περιοχής». Όπως εύστοχα παρατήρησε Αμερικανός ακαδημαϊκός το οικονομικό σχέδιο είναι μια επίθεση σε μια συμβολική πτυχή του κουρδικού πολιτισμού με προφανή στόχο του σχεδίου να αποδείξει ότι οι Κούρδοι δεν έχουν ιστορία.