Κώστας Μανωλίδης
Καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Υποψήφιος Δημοτικός Σύμβουλος με την παράταξη Μαζί για τον Βόλο
Η διασφάλιση της λειτουργικότητας και της ζωντάνιας μιας πόλης είναι μια σύνθετη διαδικασία. Απαιτεί πολύπλευρες κι ευφάνταστες παρεμβάσεις και συνεργασία μελετητών, επιστημονικών φορέων αλλά και των ίδιων των πολιτών.
Τα τελευταία χρόνια έχει δοκιμαστεί στον Βόλο μια πολύ συγκεκριμένη αντιμετώπιση του αστικού χώρου που περιορίζεται σε εφήμερες παρεμβάσεις εξωραϊσμού, σε εργασίες συντήρησης και σε κυκλοφοριακές αναδιαρθρώσεις. Το διεθνώς ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον δημόσιο χώρο και η διασύνδεσή του με κοινωνικά, κλιματικά και οικονομικά διακυβεύματα σίγουρα δεν έχει αγγίξει την αιρετή διοίκηση της πόλης μας.
Η πόλη όμως χρειάζεται επειγόντως μια ολοκληρωμένη και μακράς πνοής εκστρατεία αναβάθμισης των υποδομών της κι επαναφοράς του δημόσιου χώρου στο επίκεντρο του καθημερινού πολιτισμού και της συλλογικής μας ταυτότητας. Για έναν τέτοιο στόχο, οι ενέργειες εργολαβίστικου ακτιβισμού και διακοσμητικής πλειοδοσίας στις οποίες έχει διαπρέψει η απερχόμενη Δημοτική Αρχή είναι τραγικά ανεπαρκείς. Παράλληλα, οδικές ρυθμίσεις προσανατολισμένες αποκλειστικά στη ροή των αυτοκινήτων, πέρα από τα αμφιλεγόμενα αποτελέσματά τους, συνιστούν μια απολύτως μονόπλευρη και διεθνώς ξεπερασμένη αντίληψη για την κινητικότητα στον αστικό χώρο.
Επομένως, τι είδους πολιτική για την αναζωογόνηση του αστικού χώρου έχει ανάγκη σήμερα ο Βόλος; Η απάντηση που θα επιχειρήσω θα περιοριστεί στα ζητήματα του δομημένου χώρου και δεν θα αγγίξει κρισιμότατα θέματα όπως η ποιότητα του νερού και του αέρα, η διαχείριση των απορριμμάτων και η κυκλοφοριακή οργάνωση πεζών, ποδηλάτων και οχημάτων στην πόλη.
Η γενική, λοιπόν, κατεύθυνση για τη βελτίωση της πόλης είναι προφανής: εκτός από την αντιμετώπιση του καθημερινού και του επείγοντος χρειάζεται η δρομολόγηση μιας δέσμης δομικών παρεμβάσεων. Όχι ασυντόνιστες ενέργειες εντυπωσιασμού και πελατειακών εξυπηρετήσεων, αλλά ένα στρατηγικό σχέδιο για το μέλλον της πόλης. Η επεξεργασία αυτού του σχεδίου θα μπορούσε, μεταξύ άλλων, να βασισθεί και στα παρακάτω σημεία.
Οικονομική βιωσιμότητα
Η υλική μορφή της πόλης δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ξεκομμένη από την τοπική οικονομία και τις παραγωγικές προοπτικές που θα τη συντηρήσουν. Κεντρική θέση σε αυτές τις προοπτικές κατέχει ο τουρισμός. Παρά τις κατά καιρούς πρωτοβουλίες και τις μεγαλοστομίες περί «Μονακό» η τουριστική δυναμική του Βόλου είναι παραμελημένη και τα δυνατά του χαρτιά παραμένουν υποτιμημένα. Μια ιδιότυπη παθητικότητα και εσωστρέφεια δεν επέτρεψε στην πόλη να αξιοποιήσει στο έπακρο πλεονεκτήματα όπως η γεωγραφική της θέση, η εξαιρετική αμεσότητα του αστικού ιστού με τη θάλασσα ή ακόμα η υπερτοπική δημοφιλία των τσιπουράδικων. Κι ακόμη χειρότερα, την οδήγησαν να αδιαφορήσει για το συμβολικό της κεφάλαιο. Από τον σημερινό Βόλο έχουν εκτοπιστεί πολύτιμα στοιχεία της ιστορικής του ταυτότητας όπως το τρενάκι, ο ζωγράφος Ντε Κίρικο ή η αρχιτεκτονική των προσφυγικών συνοικιών. Επιπλέον, αρχαιολογικοί χώροι όπως του Διμηνίου, της Νέας Αγχιάλου ή της Δημητριάδας παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αφανείς.
Η προγραμματική νωθρότητα του σημερινού Δήμου και η προσήλωσή του σε βραχυπρόθεσμες κι άμεσα εξαργυρώσιμες δράσεις, πρέπει να δώσουν την θέση τους σε έναν πολυμέτωπο και συγκροτημένο σχεδιασμό. Με επιτελικά όργανα συντονισμού, με συστηματική προβολή και με νέους θεσμούς όπως πχ καλλιτεχνικά και γαστρονομικά φεστιβάλ, μπορεί να αυξηθεί η ελκυστικότητα του Βόλου και της ενδοχώρας του. Και κυρίως, η ελκυστικότητα να χαρακτηρίζεται από διάρκεια και κοινωνική ανταποδοτικότητα.
Από την άλλη, θα ήταν επικίνδυνο η διέξοδος του τουρισμού να αποτελέσει αναπτυξιακό μονόδρομο. Η πόλη δεν πρέπει να επαναπαυθεί στην οικονομία του τραπεζοκαθίσματος ούτε να προσκολληθεί στην ταυτότητα του προορισμού αναψυχής. Πάνω απ’ όλα χρειάζεται μια παραγωγική πολλαπλότητα. Άλλες κατευθύνσεις, όπως τα υψηλής υπεραξίας αγροτικά προϊόντα, η μεταποίηση, οι νέες τεχνολογίες και η ανακαίνιση των αστικών υποδομών είναι απαραίτητα αναπτυξιακά συμπληρώματα. Και για αυτόν το λόγο ο Δήμος Βόλου πρέπει να αντιληφθεί επιτέλους ότι το Πανεπιστήμιο δεν είναι μόνο μια πηγή εσόδων για την πόλη αλλά και ένας σημαντικός εταίρος για τον σχεδιασμό και την επιστημονική υποστήριξη αναπτυξιακών εγχειρημάτων.
Ανοιχτοί χώροι
Η ανάταξη του αστικού χώρου δεν είναι μόνο θέμα εικόνας και γι αυτό δεν εξαντλείται στον ανώδυνο υπηρεσιακό εξωραϊσμό της ζαρντινιέρας και των βραχόκηπων. Οι ανοιχτοί χώροι της πόλης είναι ένα κοινό αγαθό που πρέπει κατ’ αρχήν να προστατευτεί από την συρρίκνωση, την απαξίωση και τον σφετερισμό του. Σε αυτούς τους χώρους επιτελείται, πραγματικά και συμβολικά, η συνύπαρξη των πολιτών, η συνάντησή τους στο κοινό έδαφος του άστεως και η καταπραϋντική επαφή τους με το πράσινο και τον ανοιχτό ορίζοντα. Εδώ οικοδομείται καθημερινά η ψυχική μας ταύτιση με την πόλη που ζούμε.
Μια Δημοτική Αρχή που θα σκύψει σοβαρά και οργανωμένα πάνω στα θέματα της πόλης θα ανακαλύψει πολυάριθμους δημόσιους χώρους που απαιτούν ανάπλαση. Για κάτι τέτοιο όμως, εκτός από βούληση και γνώση, θα χρειαστεί ένας συναινετικός τρόπος διοίκησης που θα καλλιεργεί τον διάλογο και την συσπείρωση ή ακόμα θα εμπνέει και θα μεθοδεύει τη ενεργητική συλλογική συμμετοχή σε αποφάσεις και υλοποιήσεις παρεμβάσεων.
Ενδεικτικά μόνο, θα αναφερθώ στο μεγάλο ατού της πόλης, το θαλάσσιο μέτωπό της. Σχεδόν στο σύνολό του παρουσιάζει μια εικόνα κόπωσης. Παλιωμένες και αλλοιωμένες διαμορφώσεις, προνομιακά αλλά αδρανοποιημένα τμήματα όπως οι εκτάσεις γύρω από το Ξενία και οι εκβολές του Άναυρου, και σημεία ντροπιαστικής εγκατάλειψης όπως το Κορδόνι, απαιτούν άμεσο επανασχεδιασμό και ανανέωση. Ακόμη και χαμηλού κόστους μετατροπές κι αναδιευθετήσεις μπορούν με έναν τρόπο ανάλογο του βελονισμού να κινητοποιήσουν την εσωτερική δυναμική και την ευεργετική δράση τέτοιων χώρων. Το ότι αυτή η ζώνη υπάγεται στη δικαιοδοσία του ΟΛΒ δεν πρέπει να αποτελεί πρόσχημα απραξίας αλλά ευκαιρία εποικοδομητικής συνεργασίας.
Αντίστοιχα, μια έντιμη και καλοπροαίρετη συνεννόηση με τον ΟΣΕ θα επέτρεπε την ενοποίηση των Παλαιών με το πάρκο του Δημαρχείου διαμέσου της περιφραγμένης σήμερα ζώνης του Σιδηροδρομικού Σταθμού. Θα προέκυπτε έτσι ένας νέος δημόσιος πυρήνας που θα ενεργοποιούσε το εγκαταλειμμένο πάρκο και θα ενέτασσε οργανικά στο αστικό τοπίο τις ιδιαίτερες και ιστορικές σιδηροδρομικές εγκαταστάσεις.
Εκτός όμως από την βιτρίνα της πόλης, στο επίκεντρο του σχεδιασμού πρέπει να βρεθούν και οι συνοικίες της. Εκεί είναι το πεδίο όπου μπορεί να σημειωθεί μια ουσιαστική βελτίωση στην καθημερινότητα των πολιτών. Μικρές πλατείες, ημιθανή πάρκα και παιδικές χαρές χρειάζονται επειγόντως αναβάθμιση κι εμπλουτισμό. Ειδικά, το Δημοτικό Πάρκο της Νέας Ιωνίας έχει τις προϋποθέσεις να λειτουργήσει και ως πειραματικό εργαστήριο καλλιεργητικών πρακτικών με την βοήθεια της Γεωπονικής Σχολής του Πανεπιστημίου, ενώ το παρακείμενο παλιό νεκροταφείο του Βόλου μπορεί να εξελιχτεί σε ένα μνημειακό πάρκο σπάνιας εναρμόνισης της ιστορίας με την φύση.
Επιπλέον, αδόμητοι ιδιωτικοί χώροι και κάθε είδους κενά μπορούν με κάποια θεσμική ρύθμιση και με έξυπνο σχεδιασμό να προσφέρουν ανάσες στους περιοίκους για παιχνίδι, αθλητισμό και αναψυχή. Τέτοιου είδους μικρής κλίμακας «πάρκα τσέπης», αλλά και οι εφήμεροι μετασχηματισμοί της χρήσης δημόσιων ανοιχτών χώρων υλοποιούνται σε πολλά μέρη και με την εμπλοκή των πολιτών. Ο Βόλος θα μπορούσε να διδαχτεί πολλά από τη σύγχρονη τάση πρωτοβουλιών αυτοοργάνωσης και να ενστερνιστεί τις δυνατότητες μιας νέας ενεργητικής βίωσης του δημόσιου χώρου πέρα από στερεότυπες ρουτίνες και καταναλωτικές συμπεριφορές.
Κτιριακές υποδομές
Στον Βόλο έχει πραγματοποιηθεί στις περασμένες δεκαετίες ένα πρωτόγνωρο σε έκταση εγχείρημα επανάχρησης βιομηχανικών κελυφών. Με κύριους συντελεστές το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και τους Δήμους Βόλου και Νέας Ιωνίας, μια σειρά άδειων κτιρίων που άφησε πίσω της η αποβιομηχάνιση της πόλης απέκτησαν δεύτερη ζωή και μετατράπηκαν σε σημεία αναφοράς της πόλης. Αρκεί να αναφέρω το συγκρότημα Παπαστράτου, το εργοστάσιο Παπαρήγα, το κτίριο Σπίρερ, την Παλιά Ηλεκτρική, το εργοστάσιο Ματσάγγου, το Μεταξουργείο, το πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα ή την κλωστοϋφαντουργία Μουρτζούκου. Η ανάδειξη και επέκταση αυτής της θαρραλέας προσπάθειας θα μπορούσε να είναι προτεραιότητα για την επόμενη Δημοτική Αρχή. Το Πανεπιστήμιο έχει ήδη δρομολογήσει προτάσεις επανάχρησης για την Κίτρινη Αποθήκη και το συγκρότημα της Βαμβακουργίας.
Ο Δήμος αντί να μένει αμέτοχος, θα έπρεπε να πρωτοστατήσει σε τέτοιες πρωτοβουλίες, ειδικά μέσα στις σημερινές απαιτήσεις για βιώσιμες πρακτικές και για χαμηλού ενεργειακού αποτυπώματος δόμηση. Πολλά ανενεργά ή ημιτελή ακίνητα του Βόλου μπορούν να αξιοποιηθούν με ποικίλους τρόπους, από φοιτητικές κατοικίες, συνεργατικούς χώρους νέων επαγγελματιών ή έδρες κοινωνικών συνεταιριστικών επιχειρήσεων. Η συστηματική πραγματοποίηση τέτοιων δημιουργικών ανακαινίσεων θα έδινε ευκαιρίες σε δεκάδες νέους αρχιτέκτονες, θα εμπλούτιζε αισθητικά το αστικό περιβάλλον και θα ισχυροποιούσε το πρωτοποριακό προφίλ μιας πόλης που ξαναζωντανεύει τα κτίριά της. Και βέβαια, σε αυτό το πλαίσιο, η μελλοντική ενσωμάτωση στη ζωή της πόλης των εγκαταστάσεων και εκτάσεων του Στρατοπέδου Γεωργούλα είναι ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση για μια διορατική Δημοτική Αρχή.
Παράλληλα, άλλες ανεπαρκώς εξυπηρετούμενες λειτουργίες όπως τα Δικαστήρια και η Πυροσβεστική, αν και δεν υπάγονται στην αρμοδιότητα του Δήμου, θα μπορούσαν επιτέλους να στεγαστούν σε σύγχρονες εγκαταστάσεις στην περίμετρο της πόλης με την ενεργό εμπλοκή, στήριξη και πίεση που θα έπρεπε να επιδείξει η διοίκηση του Δήμου. Να επισημάνω τέλος ότι η πόλη στερείται μια σύγχρονη Δημοτική Βιβλιοθήκη, έναν χώρο που πλέον σε όλο τον κόσμο αποτελεί όχι μόνο μια αποθήκη γνώσης αλλά έναν ζωντανό κόμβο κοινωνικών και εκπαιδευτικών δράσεων.
Με αυτές τις σκέψεις, και ενδεχομένως με αρκετές παραλείψεις, ήθελα απλώς να θέσω το εύρος των ζητημάτων με τα οποία οφείλει να αναμετρηθεί μια οξυδερκής και δραστήρια Δημοτική Αρχή που θα νοιάζεται για το παρόν και το μέλλον της πόλης και δεν θα την βλέπει απλά σαν λάφυρο.