Πώς έφτασε η τραγωδία στις «Βάκχες»;

Του ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

«Ποια είναι η φύση της διονυσιακής θρησκείας», διερωτάται ο Ιρλανδός αναλυτής του Ευριπίδη Ε.Dodds, «όταν το 407 π.Χ. ο τραγικός ποιητής έγραφε τις Βάκχες του;». Και πώς κατέληξε ο αμφιλεγόμενος θεός Διόνυσος στην εκτέλεση του πιο αποτρόπαιου φονικού που συνέλαβε ο νους του ανθρώπου μέσα από όλο το ευρύ θεματικό φάσμα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας;
Και μη μου πει κανείς ότι ο θεός Διόνυσος ήταν ανεύθυνος του ακαταλόγιστου εκείνου φόνου που διέπραξε ένας άνθρωπος; H Αγαύη;
Κοντολογίς οφείλουμε να διερευνήσουμε πώς από τις μυστικές ιεροτελεστίες των μυημένων γυναικών του διονυσιακού Χορού φτάσαμε στο πιο απεχθές οικογενειακό έγκλημα;
Να σκοτώνει με ειδεχθή τρόπο η μάνα το παιδί της, να το αποκεφαλίζει κρεμώντας ταυτόχρονα το κεφάλι του στην κορυφή του θύρσου της και να το περιφέρει δίκην τροπαίου στην πόλη που βασίλευε το θύμα…

Τα ερωτήματα αυτά ταλανίζουν ακόμη τους κριτικούς αναλυτές της ανθρωπότητας μέχρι και σήμερα…
Ωστόσο δεν είμαστε ικανοί να απομονώσουμε και να ερμηνεύσουμε με δικά μας κριτήρια πράξεις, διαθέσεις και λογισμούς των αρχαίων ανθρώπων.
Όμως το θέμα που προκύπτει για την ποίηση, όσο και αν η θεματολογία της πήγαζε από τον πλούσιο κορβανά των αρχαίων μύθων, είναι κάτω από ποιες επιδράσεις εξελίχτηκε το λογοτεχνικό είδος της τραγωδίας;
Ακόμα και ο Αριστοτέλης δεν ξεκαθαρίζει στην «Ποιητική» τη γνώμη του για την προϊστορία της τραγωδίας.
Μια από τις κυριότερες απόψεις βέβαια στηρίζεται στη διονυσιακή λατρεία.
Η λατρεία του Διόνυσου ξεκίνησε από άρρυθμες κραυγές, άχρονες μιμητικές κινήσεις που εξελίχτηκαν σε ρυθμικές κινήσεις, την όρχηση με άλλο λόγο.
Έτσι η τραγωδία βγήκε από τις διονυσιακές γιορτές, τα βακχικά χορικά τραγούδια που πήραν το όνομα διθύραμβος.
Όλοι οι θίασοι των αρχαίων ήταν μυστικές εταιρίες. Οι θίασοι – εταιρίες βγαίναν κάθε άνοιξη για την ιερουργία της μύησης, σε μια οργιαστική έξοδο, στην εξοχή…
(Nά πώς ήρθαν στο προσκήνιο οι Βάκχες).
Η πρωταρχική θρησκευτική ιερουργία αποτελούνταν από εκστασιασμένες γυναίκες…

Επισήμανση: Ήταν πολύ δυνατή η μητριαρχία την αρχαία εποχή… Ύστερα υποχώρησε…
Μια ακραία θεωρία υποστήριξε ότι οι τελετές ήταν αφιερωμένες στον Δαίμονα Ενιαυτό. Και ο Διόνυσος είναι γνωστό ότι λατρευόταν ως Δαίμονας Ενιαυτός…
Τώρα πάμε στο θέμα της σεμνοτυφίας των γυναικών και στο ρόλο που έδωσε στον Πενθέα ο Ευριπίδης.
Βεβαίως στην αρχαία εποχή οι Έλληνες δεν υπήρξαν σεμνότυφοι γι’ αυτό και οι αισχρολογίες έδιναν και έπαιρναν, ως καθημερινό επεισόδιο της ζωής τους.
Μυστήριο ωστόσο αποτελεί ο τεμαχισμός του Πενθέα από τις εκστατικές Βάκχες. Που παίζονται αυτή την εβδομάδα στο αργολικό θέατρο.
Όποιος και να σκηνοθετεί, όποιος και να υποδύεται τον Πενθέα ή τον Διόνυσο και όποια Αγαύη να κρύβεται πίσω από τη μάσκα της έξαλλης και μανιακής βακχίδας η πιο πρωτότυπη κι εμπνευσμένη, αν και υπερβολική στην παράθεση μυθικών γεγονότων, τραγική ιστορία που συνέλαβε ο Ευριπίδης, θα δυναμιτίζει την ατμόσφαιρα του έργου, και θα προκαλεί ψυχική αναστάτωση στον θεατή λόγω των κακουργηματικών δράσεων που ενέχει η σύλληψη και η εκτέλεση του μύθου.
Έχει ή δεν έχει ρίσκο η παράσταση, με όποιες ατελείς συμβάσεις εκτελείται η μανιακή προσφυγή των γυναικών που κατηύθυνε ο Διόνυσος, για να εκδικηθεί την ωραία βασίλισσα της Θήβας;

Αλλά πριν μιλήσουμε γι’ αυτό πρέπει να κάνουμε μια σύντομη επισκόπηση της λατρείας του Διόνυσου και των παθών που εξύφαναν τον ρόλο του ίδιου στη δημιουργία του μύθου, καθώς και της εκστατικής μανίας των Βακχών.
Έτσι οφείλουμε να ανατρέξουμε στις πηγές αυτής της λατρείας και σε πράγματα πιο χειροπιαστά από τη μυθική πραγματικότητα.
Πρώτα απόλα οι Οργεώνες. Οι ιεροτελεστίες που τελούνταν προς τιμήν του Διόνυσου ήταν απόκρυφες-μυστικές λειτουργίες που ενείχαν οργιαστικό χαρακτήρα. Ήταν μυστικές, πράγμα που σημαίνει ότι δεν επιτρέπονταν να παίρνουν μέρος εκείνοι που δεν ήταν μυημένοι σε αυτές.
Κάπως έτσι το έφερε ο Ευριπίδης το θέμα κι έβαλε τον Πενθέα, τον γιο της βασίλισσας των Θηβών, να παρακολουθήσει αυτές τις οργιαστικές ιεροτελεστίες, χωρίς τη θέληση των μυημένων γυναικών.

Σε ένα του απόσπασμα ο ποιητής Αρχίλοχος γράφει: «Ως Διωνύσοι’ άνακτος καλόν εξάρξαι μέλος / οίδα διθύραμβον οίνω συγκεραυνωθείς φρένας», δηλαδή «αφέντη Διόνυσε, άμα πιω κρασί κι έρθω στο κέφι ξέρω να παραστήσω το διθύραμβό σου»…
Bάκχες και Μαινάδες οργίαζαν μαζί με τον Διόνυσο κάθε τόσο στα βουνά και τις λαγκαδιές….
Αλλά πώς φτάσαμε στις «Βάκχες» του Ευριπίδη που τόσον θόρυβο ξεσήκωσαν και ξεσηκώνουν ακόμη με το ιδιαίτερα τραγικό τους θέμα;
Στην Αττική οι Αλκμεωνίδες είχαν δημιουργήσει ένα έπος, σύμφωνα με το οποίο ο Διόνυσος λατρευόταν ως υπέρτατος θεός: «Ζάγρευ τε πανυπέρτατε πάντων»…
Ο Αριστοφάνης στις Θεσμοφοριάζουσες γράφει ότι οι αρχαίοι Έλληνες από τους χορούς ευφραίνονταν ο Διόνυσος: «Εύιον, ώ Διόνυσε, Βρόμιε και Σεμέλαις παι, χοροίς τερπόμενος»…
Και ο Πλούταρχος συμπληρώνει: «ουδ’ ειδέναι φασι τους Έλληνας την θεατρικήν μούσαν… μηδέ το παράπαν ήδη θεάτρου… εικός δ’ είναι ότι το θέατρον ύστερον και το θεωρείν πολύ πρότερον από του θεού (Διονύσου) την προσηγορίαν έλαβε»…
Και σε άλλη παράγραφο ο Πλούταρχος επισημαίνει το πολύ σημαντικό στοιχείο για τις Βάκχες «Εύιον ορσιγύναικα μαινομέναις Διόνυσον ανθέοντα τιμαίς… («Περί του Ε του εν Δελφοίς»).
Kαι ο Πρόκλος αναφέρει ότι «Έστιν ουν ο μεν διθύραμβος κεκινημένος και πολύ το ενθουσιώδες μετά χορείας εμφαίνων εις πάθη»…
«Δενδρέων δε νόμων – Διόνυσος πολυγαθής – αυξάνων – αγνό φέγγος οπώρας» (απόσπασμα 153 του Πίνδαρου).
Τα κατ’ αγρούς Διονύσια ήταν η αγροτική γιορτή των κτηνοτρόφων και των γεωργών που ήθελαν να τιμήσουν τον δικό τους θεό.
Η σφαγή του τράγου στις θυσίες κρατάει από τις πανάρχαιες τοτεμικές δοξασίες. Μην ξεχνάμε πως η τραγωδία έρχεται από τον τράγο… (Το γίδι στην αρχαία Ελλάδα έπαιζε τον πιο μεγάλο ρόλο…) λέει ο Wallaschek.
Δυνάμεις καλές και κακές, πνεύματα καλά και πονηρά υμνούσαν με τραγούδια και χορούς και καλόπιαναν με ξόρκια, γητιές και μαγικές τελετουργίες…
Όρχηση, λοιπόν, χορός, τραγούδι κι ύστερα έκστασις… Αυτή η έκστασις θεωρείται ως η υπαίτια στάση των γυναικών που επηρεάστηκαν από τον Διόνυσο και φτάσαμε στις «Βάκχες» και στο ανoσιούργημα της Αγαύης.
Στις «Βάκχες» έχουμε μια περίεργη λειτουργία (ιερουργία θα έλεγα), για τον Διόνυσο, μια οργιαστική έξοδο (που μοιάζει πολύ με την ανα-παράσταση του θείου δράματος).
*
«Στη βάση του δράματος» σημειώνει ο Ιρλανδός Ε. Dodds «υπάρχει το ψυχολογικό φαινόμενο του μαιναδισμού. Πρόκειται, λέει, για μιαν ιδιαίτερη εμπειρία που όταν συμβαίνει, μπορεί ν’ αλλάξει η ανθρώπινη προσωπικότητα (ή να αντικατασταθεί από κάποιαν άλλη». («Οι Έλληνες και το παράλογο»).
Ο μαιναδισμός αυτός κυριαρχεί στις «Βάκχες» του Ευριπίδη, κατά τον Dodds.
Οι μαινάδες οι οποίες παίζουν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη του δράματος, κατάφερναν με μοχλό το μυικό τους σύστημα να αποκτήσουν τη γνώση του θείου.
Η συγκλονιστική τραγωδία του Ευριπίδη έχει πάνω κάτω ως εξής:
Ο θεός Διόνυσος (Βάκχος ή Βρόμιος) έρχεται από την Ασία στην Ελλάδα να επιβάλει τη λατρεία του. Τον ακολουθούν οι Μαινάδες, ιέρειες σε κατάσταση ένθεης μανίας.
Οι τελετουργίες της νέας θρησκείας είναι ομαδικά όργια έκστασης, επάνω στα βουνά.
Ο Διόνυσος είναι γιος του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου, βασιλιά των Θηβών. Η μητέρα του Σεμέλη υπήρξε θύμα της Ήρας, η οποία τελικά την εξόντωσε από αντιζηλία. Ο Δίας όμως πρόλαβε και άρπαξε το παιδί της Σεμέλης και για να το κρύψει από την οργή τη γυναίκας του που ήθελε να το κάψει μαζί με τη Σεμέλη, το έραψε κρυφά στον μηρό του. Έτσι σώθηκε ο Διόνυσος και γεννήθηκε πάλι από τον μηρό του Δία και πήρε εξαιτίας αυτού του γεγονότος το όνομά του που πάει να πει «o γεννημένος δύο φορές» δηλαδή Διόνυσος…
Το δράμα εκτυλίσσεται στη Θήβα. Βασιλιάς είναι ο εγγονός του Κάδμου, ο Πενθέας, γιος της Αγαύης. Ο Διόνυσος μεσολαβεί ώστε όλες οι γυναίκες της Θήβας να καταληφθούν από την έκσταση του θεού, τη λεγόμενη βακχεία, επειδή πιστεύει πως ο Πενθέας αρνείται τη διονυσιακή λατρεία.

Ενθουσιασμένες (ένθεες και μαινόμενες οι γυναίκες της Θήβας) εγκαταλείπουν τα πάντα για να αφιερωθούν στη μυστική λατρεία του θεού. Στον Κιθαιρώνα που ανηφορίζουν, εκτελούν οργιαστικά επεισόδια κι εκεί ο θεός τους βάζει σφήνα να δουν τον κρυμμένο πίσω από τις καλαμιές των δέντρων, Πενθέα. Ο Διόνυσος ταυτόχρονα εμφυσά στον Πενθέα την τρέλα, τον μεταμφιέζει σε γυναίκα και τον στέλνει στα κρησφύγετα των μαινάδων, όπου θα παρακολουθήσει τις οργιαστικές τους τελετουργίες.
Στον Κιθαιρώνα ο Πενθέας θα βρει τραγικό θάνατο από τα χέρια της ίδιας του της μάνας, η οποία θα τον περάσει για λιοντάρι και θα τον κατασπαράξει, αφού του κόψει το κεφάλι, θα το μπήξει στην αιχμή του θύρσου της και θα κατεβεί στη Θήβα και να το επιδείξει δίκην τροπαίου στους πολίτες της.
Όταν θα ξεθολώσει, θα είναι αργά και θα θρηνήσει τον θάνατο του παιδιού της, για το αποτρόπαιο πραγματικά έγκλημά της.
Αλλά ποιος εγγράφεται ως εγκληματίας διερωτώνται όλοι οι αναλυτές του Ευριπιδικού corpus. Η Αγαύη, ο Διόνυσος ή ο Δίας;

Το έργο ξεπερνάει σε μηνύματα τον καιρό του, την κοινωνική, ψυχολογική και πολιτική κατάσταση της εποχής.
Τα άλογα στοιχεία του ανθρώπου, η καταστροφική έκσταση και το αινιγματικό διονυσιακό στοιχείο αποτελούν τον πυρήνα και τον σκελετό, μέσα από τη στέρεη δομή και τις καλοστημένες στιχομυθίες του τραγικού έργου.
Ο Διόνυσος και οι οργιαστικές τελετές με τα θρησκευτικά μυστήρια της εποχής θα είναι πάντα στο στόχαστρο των κριτικών και φιλοσόφων του καιρού μας…
ΥΓ. Είμαι περίεργος να δω την παράσταση του γαλλοτραφούς Παπακωνσταντίνου στο αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου…