Του Αριστείδη Παπαδόπουλου*
Αύριο Δευτέρα 18 Νοεμβρίου, στις 6.30 μ.μ. και στο κτήριο της Λαϊκής Βιβλιοθήκης Βόλου Δαμιανού Κυριαζή παρουσιάζεται ο 21ος τόμος του Αρχείου Θεσσαλικών Μελετών, του επιστημονικού οργάνου της Εταιρείας Θεσσαλικών Ερευνών.
Συνδιοργανωτές είναι το Εργαστήριο Τοπικής και Εκπαιδευτικής Ιστορίας του Π.Θ. και η Λαϊκή Βιβλιοθήκη Βόλου Δαμιανού Κυριαζή.
Η ΕΘΕ κοντεύει να κλείσει μισό αιώνα δημιουργίας και μ’ αυτόν τον 21ο τόμο μπήκε στην τρίτη δεκάδα των περιοδικών εκδόσεων του Αρχείου Θεσσαλικών Μελετών.
Όλοι οι ώς τώρα τόμοι που εκδόθηκαν, αφιερώματα και μη, περιείχαν πραγματικές μελέτες διεξοδικές και επιμελημένες, που βοήθησαν στην παραπέρα μελέτη και γνώση της Τοπικής μας Ιστορίας και τελικά στην αυτοεπίγνωση.
Αυτός εξάλλου ήταν κι είναι ο σκοπός της ύπαρξης της εταιρείας.
Η νέα έκδοση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «πολυθεματική», αφού είναι πλήρης μελετών και στον μπαξέ των 468 σελίδων της έχει απ’ όλα.
Οι εργασίες του παρόντος τόμου θα μπορούσαν να καταταχτούν σε τέσσερις κατηγορίες σχετικές με: Γενεαλογία. Παρουσιάζονται δύο εκτενείς μελέτες που διερευνούν την προέλευση και βιογραφία δύο μεγάλων τοπικών οικογενειών που δρουν και πέραν του τόπο μας.
Ιστορία, σε τέσσερα άρθρα-μελέτες με χρονολογική σειρά. Πρώτον μια αναδρομή στην προϊστορική Θεσσαλία, δεύτερον ένας σχολιασμός ανέκδοτου εγγράφου συνοπτικής Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως, τρίτον επιπλέον πληροφορίες για το 1878 και τελευταίο μια διεξοδική έρευνα με στόχο την ανάδειξη του ρόλου κάποιων σπουδαίων γυναικών στον ατυχή πόλεμο του 1897.
Αρχιτεκτονική: Παρουσίαση μιας ενδιαφέρουσας πραγματείας για το ιστορικό Δικαστικό Μέγαρο Βόλου, ενός διατηρητέου μνημείου.
Εκπαίδευση: Ένα «υστερόγραφο» μιας μακρόχρονης έρευνας για το Παρθεναγωγείο που κλείνει ένα σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας της νεοελληνικής εκπαίδευσης.
Τελευταία κατηγορία η Ναυσιπλοΐα: Αντικείμενο της έρευνας ο ύφαλος «Λευτέρης» και ο φάρος του.
Είναι πράγματι ένας τόμος γεμάτος, μεστός, γραμμένος με όρεξη και ζήλο από σπουδαίους ερευνητές και ιστοριοδίφες, που εντρυφούν σε άγνωστο και γνωστό διάσπαρτο αρχειακό υλικό.
Το βιβλίο δεν μπορεί να διαβαστεί γρήγορα, αφού αυτό δεν αρκεί να κατανοήσουμε το πλούσιο περιεχόμενό του.
Αλλά εδώ, ας δούμε -με μια γρήγορη ματιά- τα θέματα που σε σειρά πραγματεύεται, για να πάρουμε μια ιδέα:
– Το ξεκίνημα γίνεται με δύο εκτενείς μελέτες – έρευνες, που αφορούν στην ιστορία δύο σημαντικών οικογενειών του Βόλου.
Αρχικά εξετάζεται αναλυτικά η οικογένεια Αποστολίδη με κείμενο του φιλολόγου και γραμματέα της ΕΘΕ κ. Γιώργου Κοντομήτρου.
Η ιστορία των Αποστολίδηδων ξεκινά στα τέλη του 18ου αιώνα, με μετακίνηση από τον Πλάτανο του Αλμυρού στις Κυδωνίες (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας. Εκεί το 1821, σώζονται από τα τουρκικά αντίποινα κι έπειτα μετακομίζουν διαδοχικά σε Λέσβο και Σύρο, όπου συγκαταλέγονται στους πρώτους οικιστές της Ερμούπολης. Η οικογένεια Αποστολίδη συνδέθηκε με οικογένειες Φιλελλήνων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο, τόσο κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, όσο και στη θεμελίωση και λειτουργία θεσμών στη χώρα μας μετά το τέλος της.
Λίγο μετά ένας γόνος της οικογένειας εγκαθίσταται στον Βόλο, όπου επίσης συγκαταλέγεται στους πρώτους οικιστές της πόλης μας. Έκτοτε αρχίζει η έντονη επιχειρηματική δραστηριότητα της οικογένειας στον Βόλο, τη Θεσσαλία γενικότερα, την Κοζάνη και τη Λέσβο.
Μέλη της οικογένειας διακρίθηκαν στους χώρους της επιστήμης, της επιχειρηματικότητας και της πολιτικής, σε τοπικό και εθνικό επίπεδο. Τέλος οι κοινωνικές δράσεις της οικογένειας κατά τη διάρκεια περιόδων πολέμων ή ειρήνης ήταν ένα από τα γνωρίσματά της.
Κατόπιν παρουσιάζεται η οικογένεια Γκέκου με τα «σταυροδρόμιά» της, με κείμενο του συντοπίτη ομότιμου καθηγητή του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης κ. Γιώργου Γκέκου.
Η ιστορία της οικογένειας Γκέκου μας πάει στο παρελθόν από το 16ο ώς τον 20ό αιώνα.
Μια από τις πολυμελείς οικογένειες έχει τις ρίζες της στη Σκύρο, από όπου οι πειρατικές επιδρομές την έφεραν μετακινώντας την στη Μακρινίτσα. Η ιστορία της, όμως, μας γυρνά πίσω στα χρόνια της Άλωσης της Πόλης. Η δεύτερη έχει τις ρίζες της στη Βόρεια Ήπειρο και με τις διώξεις του Αλή Πασά φτάνει στο Κατηχώρι του Πηλίου. Οι οικογένειες στο πέρασμα του χρόνου θα ενωθούν μεταξύ τους και θα συνδεθούν και με άλλες πηλιορείτικες, πέντε συνολικά: Μαύρος, Παρθένης, Ανδρεάδης, Χατζηρήγας, Γκέκος είναι τα γνωστά ονόματα οικογενειών που παρελαύνουν. Θα ζήσουν στον Βόλο, στο Πήλιο κι αλλού και θ’ ακολουθήσουν περίπλοκες και διάφορες διαδρομές σε αρκετούς τομείς, όπως στον επιχειρηματικό, τον επιστημονικό, τον καλλιτεχνικό, ενίοτε πρωτοπορώντας και σε πανελλήνιο επίπεδο.
Έπειτα από τις έρευνες για τις οικογένειες, ο κ. Αντώνης Σμυρναίος, αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, και ο διδάκτορας κ. Δημοσθένης Χατζηλέλεκας, μας φέρνουν πίσω στα χρόνια του Διαφωτισμού και στον Αλμυριώτη λόγιο Στέφανο Κομμητά. Κάνουν σχόλια σ’ ένα τρισέλιδο ανέκδοτο χειρόγραφό του, όπου εκεί φαίνεται η στάση του Κομμητά απέναντι στον «μονάρχη» Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Οι συγγραφείς κάνουν την υπόθεση πως το χειρόγραφο αποτελούσε την αρχή μιας απόπειρας του Κομμητά να συγγράψει μια Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, λίγο μετά την επιτυχή έκβασή της.
Με το άρθρο του ο εκπαιδευτικός κ. Κώστας Σακαβάλας, ανατρέχοντας σε πηγές στις οποίες δεν επικεντρώθηκε αρκετά η σχετική ιστοριογραφία, πλουτίζει τις γνώσεις μας για την πηλιορείτικη επανάσταση του 1878. Ο «μόθος» (η ταραχή, ο πάταγος της μάχης) του Σαρακηνού στις 6 Φεβρουαρίου, καθώς και τα πολεμικά γεγονότα έχουν καταγραφεί, αλλά ο συντάκτης μάς φέρνει αρκετές νέες λεπτομέρειες από πολλές πηγές. Μελετά πρόσωπα, αρχηγούς, πολεμιστές, νεαρούς εθελοντές και πληρεξούσιους. Προσθέτει σημεία ένδοξων τόπων (Παλιούρι, Σαρακηνός κ.ά.) κάνοντας μνεία και των μνημείων τιμής των τότε πεσόντων.
Στη συνέχεια η κ. Μηλίτσα Ζαρλή – Καραθάνου, η πρόεδρος της ΕΘΕ και επίτ. διδάκτωρ, μας δίνει μια εξαιρετική μελέτη-εργασία πενήντα σελίδων. Είναι μια σύνθεση των υπαρχόντων ιστορικών γνώσεων, μόνον που τώρα εστιάζει και φωτίζει επαρκώς τα σημεία ενδιαφέροντός της. Ερευνώντας σχεδόν άγνωστες πτυχές της βολιώτικης ιστορίας την περίοδο της οθωμανικής κατοχής, ασχολείται ιδιαίτερα με τις κυρίες που πήραν μέρος στα γεγονότα του ελληνοτουρκικού πόλεμου του 1897, βοηθώντας τους ηττημένους μάχιμους και ταλαίπωρους άμαχους στα μετόπισθεν. Μας δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα για τον ρόλο των κυριών με το παράδειγμα της προσφοράς των γυναικών του Βόλου -και όχι μόνο- στον ατυχή πόλεμο. Μνημονεύονται και αναδεικνύονται οι δράσεις και οι ενέργειες της «Ένωσης Ελληνίδων Βόλου», της γιατρού Μαρίας Καλαποθάκη, της νοσηλεύτριας Μαρίας Κασσαβέτη, της Μαίρης Αποστολίδη, της Τερψιθέας Νικολαΐδου, της Ευφροσύνης Σταματά-Ζαρλή, της Αικατερίνης Ζίφου κι άλλων πολλών εθελοντριών γυναικών.
Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κ. Χαράλαμπος Χαρίτος, ασχολείται με την ιστορία του Ανώτερου Δημοτικού Παρθεναγωγείου Βόλου με τη δήλωση «ότι η παρούσα δημοσίευση αποτελεί το υστερόγραφο μιας 45χρονης ερευνητικής πορείας για το θέμα». Θέτοντας το ερώτημα «γιατί πολεμήθηκε το Παρθεναγωγείο και πώς αντέδρασαν οι υπεύθυνοί του» διατρέχει ολόκληρη την πορεία του Σχολείου έως και μετά τη δίκη του Ναυπλίου.
Δίνοντας απάντηση, μας παραπέμπει στο ευχαριστήριο σημείωμα του Δελμούζου προς τον Σαράτση, όταν ο τελευταίος τον συγχάρηκε το 1928 για την ανάληψη της έδρας της Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είναι ένα «ενδεικτικό μήνυμα της εμπειρίας που αποκόμισε ο Δελμούζος από την ανειρήνευτη πρωτοβουλία του στον Βόλο».
Τη σειρά των άρθρων πιάνει ο αρχιτέκτονας κ. Δημήτρης Παλιούρας, που μας παρουσιάζει ενδελεχώς την ιστορία του Δικαστικού Μεγάρου Βόλου, που από το 1988 είναι διατηρητέο μνημείο της πόλης. Ξεκινά από το μακρινό 1839 καταγράφοντας τις δικαστικές αρχές της τουρκοκρατίας, αλλά και του ελεύθερου κράτους. Οι περιπέτειες στέγασης των δικαστικών θεσμών όλων των εποχών μέχρι σήμερα -δίνοντας μια σαφέστατη εικόνα του θέματος- είναι στη μελέτη κυρίαρχες. Η ανέγερση του Δικαστικού Μεγάρου απασχολεί τον συντάκτη που αναφέρεται εμπεριστατωμένα σ’ όλες τις φάσεις της ανέγερσης του κτηρίου, καθώς και στην αποκατάσταση των ζημιών που προκλήθηκαν από τον σεισμό του 1955. Δεν λείπει επίσης αναφορά στις προσθήκες του 1973 που αύξησαν το εμβαδόν του. Τέλος παρουσιάζει όλες τις κατά καιρούς ατελέσφορες προσπάθειες, συζητήσεις και αποφάσεις όλων των εμπλεκομένων με τη Δικαιοσύνη φορέων, για τη μετεγκατάσταση των δικαστικών υπηρεσιών του Βόλου σε νέα θέση και κτήρια.
Ο κ. Γρηγόρης Καρταπάνης, ερευνητής, συγγραφέας και αντιπρόεδρος της ΕΘΕ, είναι γνωστός από τις πολυετείς δημοσιεύσεις άρθρων του στον τοπικό Τύπο με ναυτικά θέματα. Εδώ, επικεντρώνεται στον ύφαλο και φάρο «Λευτέρης» του επικίνδυνου διαύλου Πηλίου-Σκιάθου.
Είναι μια έρευνα εμπεριστατωμένη για αυτό το σοβαρό θέμα της τοπικής μας ναυσιπλοΐας. Ξεκινά από την αρχαιότητα (Ηρόδοτος, Ξέρξης) με την τότε κατασκευή ενός αλεώριου, δηλαδή μιας στήλης από λευκούς ογκόλιθους. Συνεχίζει με τεκμήρια για την ονομασία του υφάλου, τις πολλές προσαράξεις και τα ναυάγια. Αναφέρεται επίσης στις περιπετειώδεις προσπάθειες ανέγερσης φάρου, αφού τον χαρακτηρίζει ως μία ξεχωριστή περίπτωση στο ελληνικό φαρικό δίκτυο.
Ο 21ος Τόμος κλείνει με τη φιλόλογο κ. Βασιλική Βαρακλιώτου που κάνει μια αναδρομή στο μακρινό παρελθόν, στα προϊστορικά και ιστορικά χρόνια της Θεσσαλίας, μέσα από τη μυθολογία και την ιστορία της, που επιβεβαιώνονται από ανασκαφές και πηγές.
Όλο το αξιόλογο παρελθόν της περιοχής, με τα ονόματα θεών και ημίθεων, τόπων και ιερών, αρχηγών και ταγών, διαμερισμάτων και κατοίκων, διοίκησης και οργάνωσης, πολέμων και συγκρούσεων κ.ά. παρουσιάζεται σ’ όλους μας συνοπτικά και καταληπτά.
Συγχαρητήρια και θερμές ευχαριστίες οφείλονται στον οικονομικό υποστηρικτή της έκδοσης κ. Νίκο Χρ. Αποστολίδη, καθηγητή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και γόνο της ιστορικής οικογένειας Αποστολίδη του Βόλου.
Ο μόχθος και η προσπάθεια των συντελεστών αυτής της έκδοσης είναι φανερά. Οι συγγραφείς συνέχισαν την παράδοση της ΕΘΕ παραδίνοντας στο ευρύ κοινό τις τεκμηριωμένες έρευνες και μελέτες τους σ’ αυτόν τον 21ο Τόμο του Αρχείου Θεσσαλικών Μελετών. Το αποτέλεσμα, σίγουρα, εμπλουτίζει την Τοπική μας Ιστορία και αυτό θα φανεί από την αποδοχή που θα έχει στον πνευματικό κόσμο και στους φιλίστορες – κάτι που εύχομαι ολόψυχα.
* Ο Αριστείδης Παπαδόπουλος είναι συντ. δάσκαλος και μέλος της ΕΘΕ. Επιμελείται τη σελίδα http://anolehonia.blogspot.com/.