Του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών,
Οδεύουμε ήδη προς τα μισά τού μήνα της Παναγιάς, διανύοντας 15 ημέρες αυστηρής νηστείας για χάρη Της, 15 ημέρες κατάνυξης και συντριβής, που εκφράζονται στις συγκλονιστικού ποιητικού και θεολογικού κάλλους Παρακλήσεις προς το Πρόσωπό Της, αναμένοντας τον λαμπρό εορτασμό τού «Πάσχα τού Καλοκαιριού».
Η εορτή τού Δεκαπενταυγούστου είναι κοινώς γνωστή ως «Κοίμησις της Θεοτόκου». Όμως, η άγνοια των εσχάτων καιρών περί τα εκκλησιαστικά και θεολογικά ζητήματα, δυστυχώς, επιτρέπει να δημιουργούνται παρανοήσεις σχετικά με την Εορτή. Στην πραγματικότητα, την ιερή αυτή ημέρα δεν εορτάζουμε την Κοίμηση, αλλά πανηγυρίζουμε τη Μετάσταση, δηλαδή, την Ανάσταση της Θεοτόκου και την Ανάληψή της στη Βασιλεία τού Θεού. Τα γεγονότα αυτά δεν διενεργήθηκαν, βεβαίως, με δική Της δύναμη, αλλά διά του Υιού Της Ιησού Χριστού, ο Οποίος α) ανεκάλεσε την αγία ψυχή Της από τον Παράδεισο, όπου ανέμενε επί τρεις ημέρες, β) αποκατέστησε το σώμα Της, το Οποίο ανέστησε από τον τάφο, γ) το ένωσε πάλι με την ψυχή Της, δ) αφθαρτοποίησε αυτό το ενιαίο και «συναμφότερο όλον» της Θεοτόκου [όπως θα συμβεί με όλους μας κατά την ανάσταση των νεκρών στα Έσχατα], ε) Την παρέλαβε στην Βασιλεία Του και, ς) Την ετίμησε να παρίσταται αιωνίως στα δεξιά Του, ως Πρέσβειρα και Μεσίτρια πάντων. Εκπληρώθηκε, έτσι, η από αιώνων προφητεία τού Δαυίδ, «Παρέστη η Βασίλισσα εκ δεξιών Σου…».
Λεπτομέρειες για τα παραπάνω, πρώτα ο Θεός, θα γράψω σε προσεχή άρθρα. Σήμερα ας μου επιτραπεί η αναφορά σε ένα ζήτημα λειτουργικής φύσεως της Εορτής τής Κοιμήσεως, που δημιουργεί διχογνωμίες στο πλήρωμα της Εκκλησίας, μεταξύ τού λαού και μεταξύ κληρικών και ιεροψαλτών.
Τα τελευταία έτη, σε όλο τον ελλαδικό χώρο – και όχι μόνο – γινόμαστε μάρτυρες μιας νεοφανούς Ακολουθίας, η οποία χαρακτηρίζεται ως «Επιτάφιος θρήνος τής Παναγίας», ή κοινώς «Εγκώμια της Παναγίας». Πρόκειται για ιεροσολυμιτικής προελεύσεως εξωλατρευτική τελετουργία, η οποία ετελείτο στον τάφο τής Θεοτόκου στη Γεθσημανή, κατά μίμηση της Ακολουθίας τού Επιταφίου Θρήνου τής Μ. Παρασκευής, το γνωστό «Η Ζωή εν Τάφω…».
Η Ακολουθία των Εγκωμίων τής Θεοτόκου άρχισε να εισάγεται στην Εκκλησία τής Ελλάδος στα μέσα του 19ου αι., μέσω των νησιωτικών Μητροπόλεων του Αιγαίου, όπως συμπεραίνεται από την 4319 / 21.04.1865 Συνοδική Εγκύκλιο της Ελλαδικής Εκκλησίας προς τους ιεράρχες, η οποία απαγόρευε την τέλεση της συγκεκριμένης τελετουργίας! Η Ακολουθία στην Εγκύκλιο χαρακτηρίζεται «ασυνήθης και πάντη ξένη…, μήτε εγκεκριμένη, μήδ’ ανεγνωρισμένη πούποτε…», ενώ τονίζεται ότι, «η Εκκλησία εκανόνισεν ανέκαθεν τας ιεράς ακολουθίας τού ενιαυτού, και κατανυκτικώτατά εισι τα εις την Κοίμησιν της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου ψαλλόμενα άσματα, ουδέ ανάγκη ετέρων υπάρχει, και κατά βούλησιν εκάστου πεποιημένων» [Υπογράφει ο Αθηνών Θεόφιλος].
Στα 1880 εξαπολύει Εγκύκλιο και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, απαγορεύοντας αυστηρώς την Ακολουθία και απαιτώντας τήρηση του Τυπικού τής Μ. Εκκλησίας από ιερείς και ψάλτες. Η σύγχρονη λειτουργική πράξη μαρτυρά ότι η τέλεση των Εγκωμίων τής Παναγίας όχι μόνο δεν κατεστάλη, αλλά βαίνει διαρκώς εξαπλούμενη. Σε όλους σχεδόν τους ναούς τίθεται επί Επιταφίου ανθοστολισμένου μία εικόνα της Κοιμήσεως ή ακόμη και ομοίωμα υπτίας τής Θεοτόκου επί νεκρικού κρεβατιού και μετά το πέρας τού Εσπερινού, κλήρος και ιεροψάλτες ψάλλουν προ του Κιβωρίου τα Εγκώμια της Παναγίας σε τρεις Στάσεις, «Η Ζωή εν Τάφω», «Άξιον εστιν» και «Αι γενεαί πάσαι», όπως και τη Μ. Παρασκευή.
Παρακαλώ, ας μου επιτραπεί – λόγω τής ιδιότητός μου – να τοποθετηθώ, ελπίζω αμερόληπτα. Εξαρχής δηλώνω, ότι δεν επιθυμώ την κατάργηση της συγκεκριμένης τελετουργίας, αλλά και δεν πιστεύω, ότι μπορεί, πλέον, να καταργηθεί.
Όντως, ο Επιτάφιος Θρήνος της Θεοτόκου είναι νέα Ακολουθία. Όμως, το Σώμα τής Εκκλησίας ενωμένο με την Κεφαλή του, τον Χριστό, διασφαλίζει μεν αναλλοίωτο το Δόγμα, αλλά προσαρμόζεται και στους καιρούς, χωρίς να πέφτει στην παγίδα τής εκκοσμίκευσης, μάλιστα έχει εν Αγίω Πνεύματι ένα αλάνθαστο κριτήριο αποδοχής ή αποβολής – διά της λήθης τού χρόνου – κάθε ξένου στοιχείου. Τι κι αν είναι νεοφανείσα τελετουργία ο Επιτάφιος της Θεοτόκου; Διακόσια χρόνια τώρα, ούτε Εγκύκλιοι ούτε ακραίοι συντηρητικοί κατόρθωσαν να περιορίσουν τη διάδοσή της. Ο λαός αγαπά να υμνεί την Κυρία Θεοτόκο. Εξάλλου, τα Ιεροσόλυμα, απ’ όπου προέρχεται ο Επιτάφιος της Παναγίας, παίζουν ανέκαθεν ρόλο στη διαμόρφωση του Τυπικού τής Λατρείας μας. Εντούτοις, στο θέμα υπάρχουν αιχμές οι οποίες προκαλούν και πρέπει η Εκκλησία να τις προσέξει:
α. Ποιοι είναι οι λόγοι, εξαιτίας των οποίων πολλαπλασιάζονται κατ’ έτος οι Επιτάφιοι Θρήνοι τής Θεοτόκου; Είναι ευλάβεια ή επιδειξιμανία ορισμένων κληρικών με απροκάλυπτο στόχο την άγρα εκκλησιάσματος; Ευλάβεια, φιλακόλουθο πνεύμα, πυρπόληση της καρδιάς από αγάπη για τη Θεοτόκο αποτελούν αγαθά κίνητρα. Τα λοιπά είναι εκ του πονηρού, ακόμη και ο ζήλος χωρίς επίγνωση.
β. Η παράθεση τρισδιάστατων παραστάσεων της Κοιμήσεως για προσκύνηση από τους πιστούς δεν συνάδει με τα Ορθόδοξα δεδομένα. Η Αγιογραφία μας, διαφοροποιούμενη από τη δυτική, γνωρίζει δύο μόνο διαστάσεις. Αυτό είναι θέμα με βαθύτατες θεολογικές προεκτάσεις και συμβολισμούς, που δεν είναι του παρόντος. Ορθότερη παράσταση της Κοιμήσεως είναι ο κεντητός, αγιογραφημένος επί υφάσματος ή έστω σταμπωτός Επιτάφιος. Ας φροντίζουμε «και τούτο ποιήσαι, κακείνο μη αφιέναι».
γ. Η Ακολουθία τού Επιταφίου τής Παναγίας έχει σοβαρά ποιητικά ή εκφραστικά λάθη, εύκολα αντιληπτά. Οι αρμόδιες Συνοδικές Επιτροπές ας ελέγξουν και ας αποκαταστήσουν την αρτιότητα των Εγκωμίων και των λοιπών ύμνων τής Ακολουθίας και ας την παραδώσουν εγκεκριμένη υπό της Ιεράς Συνόδου με σαφείς οδηγίες για τον χρόνο, τον τόπο και τον τρόπο τελέσεώς της.
δ. Ακόμη, αποτελεί πρόβλημα του εν λόγω Επιταφίου ότι δεν είναι προσαρμοσμένος σε κάποιο προπαρασκευαστικό λειτουργικό πλαίσιο, όπως τα Εγκώμια της Μ. Παρασκευής, όπου προηγείται μία σχεδόν εβδομάδα εγκλιματισμού των πιστών στην πορεία τού Θεανθρώπου προς το Πάθος. Αντιθέτως, η εορτή τής Κοιμήσεως έρχεται αναπάντεχα μέσα στον Αύγουστο. Προηγούνται μεν οι Παρακλήσεις προς τη Θεομήτορα, αλλά το κλίμα τού καλοκαιριού (διακοπές, μπάνια, καταιγισμός πολιτιστικών και μουσικοχορευτικών εκδηλώσεων, άκαιρα, κάκιστα πανηγύρια και γλέντια), δεν προϊδεάζει τον λαό για τον «θάνατο» προσφιλέστατου προσώπου. Ο δε Εσπερινός της Εορτής (14 Αυγούστου), που κοσμείται με μοναδικά τροπάρια, εμβολίζεται από τα νεωτερικά και λαϊκότροπα μέλη των Εγκωμίων, φορτώνεται άσκοπα σε χρονική διάρκεια υπό δύσκολες καιρικές συνθήκες, οι δε πιστοί καλούνται να θρηνήσουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, η Οποία εν τω μεταξύ έχει αναστηθεί! Πόσο παράταιρα είναι όλα αυτά! Ορισμός τού φολκλόρ και του «κιτς»· αλλά κινδυνεύω να φανώ βλάσφημος και θεομπαίχτης.
ε. Το σημαντικότερο. Μετά την Ανάσταση του Κυρίου η Εκκλησία δεν ξαναθρήνησε για τον θάνατο. Πλέον, θρήνος για τον θάνατο δε νοείται εντός τής Εκκλησίας τού Χριστού. Ο εορτασμός των Αγίων μας κατά την ημέρα θανάτου τους, είναι πανήγυρις, όχι θρήνος, παρότι κανένας από τους Αγίους μας δεν έχει αξιωθεί ακόμη να εισέλθη στη Βασιλεία του Θεού. Η Μετάσταση της Θεοτόκου την 15η Αυγούστου δεν είναι ημέρα θρήνων, αλλά λαμπρά πανήγυρη· ημέρα αναστάσιμη. Γι’ αυτό λέγεται Πάσχα τού Καλοκαιριού. Δεν συνάδει θρήνος την ημέρα αυτή. Πώς ζητούμε από τον λαό τού Θεού να μη θρηνεί στις κηδείες των οικείων προσώπων του, αλλά τον προτρέπουμε να θρηνήσει τη Μετάσταση της Θεοτόκου; Εκείνης επέστρεψε ο Υιός, θριαμβευτής επί του θανάτου, να την παραλάβει στη Βασιλεία Του κι εμείς θρηνούμε; Έχουμε τη Θεοτόκο «πρεσβεία θερμή και τείχος απροσμάχητον», εκπρόσωπο του γένους μας στη Βασιλεία τού Αγίου Τριαδικού Θεού, πλάι στον Ενανθρωπήσαντα Θεόν Λόγον. Έχουμε δωρεάν, ανοικτή, αδιάκοπη σύνδεση και επικοινωνία με τον Κύριο διά τής Μητρός Του, όλο τον χρόνο της ζωής μας. Γιατί θρηνούμε; Πόσο ακατήχητοι είμαστε! Μετήλλαξε ο πονηρός το άσπρο σε μαύρο και καμαρώνει να μας βλέπει να θρηνούμε γι’ αυτό που απεργάζεται τη σωτηρία μας!
Αλλά, τι πρέπει να γίνει με την Ακολουθία τού Επιταφίου τής Παναγίας; Θεωρώ, ότι πρέπει να μεταφερθεί τρεις ημέρες νωρίτερα, στην 13η Αυγούστου, και να επισυνάπτεται στον Μικρό Εσπερινό και την τελευταία Παράκληση, που είναι μικρές και προπαρασκευαστικές Ακολουθίες· ή να τελείται μικρά Αγρυπνία το βράδυ τής 13ης Αυγούστου, όπου να ψάλλωνται άνετα και τα Εγκώμια. Έτσι, θα μάθει ο λαός, ότι αυτή την ημέρα η Παναγία εκοιμήθη εν Κυρίω, αλλά στις 15 Αυγούστου συνετελέσθη η λαμπρή Ανάστασή Της, τριήμερη κι αυτή όπως του Υιού Της. Η Ανάσταση της Θεομήτορος βεβαιώνει την προσωπική ανάσταση όλων, την οποία προσδοκούμε μαζί με τη ζωή τού μέλλοντος αιώνος.
Με το καλό να εορτάσουμε τη Μετάσταση της Παναγίας μας.