Παναγιώτης Β. Μανδράκης – Εγκέφαλος και Νους

Παναγιώτης Β. Μανδράκης – Εγκέφαλος και Νους. Διαχρονική μελέτη, Αθήνα 2024

Mε τη μελέτη της ιατρικής, και ειδικότερα με τα κείμενα των αρχαίων ιατρών, ασχολούνται περιστασιακά, όσο ξέρουμε, ορισμένοι ερευνητές στην Ελλάδα, όχι όμως τόσο σε σχέση με το φιλοσοφικό υπόβαθρο της Ιατρικής όσο είτε με την ερμηνεία ιατρικών απόψεων υπό το πρίσμα της σύγχρονης επιστήμης είτε με την απλή έκθεση της ιστορικής εξέλιξης αυτών, ή, ακριβέστερα, με την παράθεση ιατρικών απόψεων από γιατρούς διαφόρων εποχών. Την παραπάνω γνώμη οφείλω στον καθηγητή Αιμίλιο Μαυρουδή.
Ωστόσο, αν και περιστασιακά, υπάρχει κάποιο ενδιαφέρον της έρευνας ώς τώρα για το εν λόγῳ θέμα. Κάποια δείγματα: Ο Δ. Λυπουρλής ασχολήθηκε ερευνητικά τόσο με την αριστοτελική φιλοσοφία όσο και με τα ιατρικά συγγράμματα του Ιπποκράτη. Ο Αιμ. Μαυρουδής μελετά ακόμη και τώρα τόσο την αρχαία ελληνική ιατρική γραμματεία όσο και τη φιλοσοφία.
Πρόσφατα δημοσιεύτηκε η μονογραφία του φιλολόγου και αγαπητού συναδέλφου Παν. Β. Μανδράκη, Εγκέφαλος και Νους. Διαχρονική μελέτη, καρπός της διδακτορικής διατριβής του, στην οποία ο συγγρ. αφιερώνει, μεταξύ άλλων, εκτεταμένη αναφορά σε κείμενα αρχαίων γιατρών και νεότερων τόσο του ελληνικού κόσμου όσο και των μεσογειακών, των μεσανατολικών και απωανατολικών πολιτισμών ή/και των πολιτισμών υπερατλαντικών χωρών. Η μελέτη εξετάζει, όπως σημειώνει ο ίδιος ο συγγρ., «τη λειτουργία του εγκεφάλου, όχι από καθαρά ιατρική σκοπιά, αλλά από ιστορικοφιλοσοφική, και αποτελεί μια συνολική θεώρηση των απόψεων που επικράτησαν για τον εγκέφαλο, ορισμένες ασθένειές του, καθώς και τον νου» (σ. 28). Ο Αν. Καραπέτσας, ο οποίος προλογίζει τη μελέτη, παρατηρεί, και δεν έχουμε λόγο να τον αμφισβητήσουμε, ότι: «η απουσία ανάλογης έρευνας από την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία, μιας ολοκληρωμένης δηλαδή μελέτης σχετικά με τη διαχρονική γνώση του ανθρώπου για τη λειτουργία του εγκεφάλου και του νου, αντανακλά την πρωτοτυπία του παρόντος βιβλίου» (σ. 17).
Η μελέτη (441 σελίδες) έχει φιλολογική δομή: Απαρτίζεται από Πρόλογο (σσ. 17-21), Εισαγωγή (σσ. 25-32), τρία Μέρη που διαιρούνται σε δεκαοκτώ κεφάλαια (σσ. 33-262), Συνοπτική αποτίμηση των ευρημάτων (σσ. 263-274), Γενικά συμπεράσματα (σσ. 275-283), επτά Παραρτήματα για το πρώτο μέρος (σσ. 285-394), και ένα Παράρτημα του δεύτερου μέρους με οκτώ Εικόνες (σσ. 395-399), Βραχυγραφίες (σ. 401), οι οποίες όμως θα ήταν προτιμότερο να αναφέρονται αμέσως μετά τον Πρόλογο και όχι στο σημείο που είναι τώρα, Πηγές (σσ. 403-418), Βιβλιογραφικές αναφορές (σσ. 419-438), και μια χρήσιμη αγγλική Περίληψη (σσ. 439-441).

Ι. Μέρος πρώτο: (1.1-1.3): Η μελέτη ξεκινά με την περιγραφή των απαρχών της ενασχόλησης με τον ανθρώπινο εγκέφαλο από τον μεσανατολικό πολιτισμό των Σουμερίων, εστιάζοντας, αρχικά, στον νομοθετικό κώδικα του Χαμουραμπί και ιδιαίτερα στα άρθρα τα οποία ρύθμιζαν το λειτούργημα των γιατρών την εποχή της βασιλείας του. Μαθαίνουμε, ακόμη, για την ασθένεια της επιληψίας στους Βαβυλωνίους και τη σημασία της για την αγορά και κατοχή ενός δούλου, για τη μαγικοθρησκευτική και αστρολογική ιατρική του μεσοποτάμιου αυτού λαού, για τη διάγνωση του εγκεφαλικού επεισοδίου σε ασθενή, καθώς και για τη γνώση της επέμβασης κρανιοανατομής.
Στη συνέχεια περιγράφεται η υπεροχή των Αιγυπτίων στον τομέα της ιατρικής εξειδίκευσης – γνωστή και στους Έλληνες από τον Ηρόδοτο –, στη φαρμακευτική για την αντιμετώπιση των νοσημάτων, στην ιατρική περίθαλψη, για πρώτη φορά στον τότε γνωστό κόσμο, στην πρόοδο που είχε σημειωθεί στην κρανιοτομία κατά τη μελέτη του ανθρώπινου εγκεφάλου, καθώς και στην αφαίρεση εσωτερικών οργάνων του υπόλοιπου ανθρώπινου σώματος, αλλά και του εγκεφάλου.
Παρακάτω δίδεται ειδική περιγραφή του τρόπου της ίασης του ανθρώπινου εγκεφάλου και των διαταραχών του με την πρακτική της κρανιοανάτρησης με τρυπάνι, μια θεραπεία που εφαρμοζόταν από διάφορους πολιτισμούς (λ.χ. των Ίνκας ή ορισμένων αφρικανικών φυλών, αλλά και από προϊστορικούς, σημερινούς δυτικοευρωπαϊκούς και ανατολικοευρωπαϊκούς, λαούς). Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην πρακτική της αφαίμαξης του εγκεφάλου και της κρανιοανάτρησης από τους ιπποκρατικούς γιατρούς της αρχαιότητας, μια γνώση που παρέλαβαν οι τελευταίοι από τους Αιγυπτίους.
Τα στοιχεία και οι πηγές που παραθέτει ο συγγρ. δηλώνουν ήδη την επαρκή βιβλιογραφική ενημέρωσή του. συγχρόνως στοιχειοθετούνται με συστηματικό τρόπο, έτσι ώστε καθίσταται δυσκολότερη η δουλειά του κριτικού, ο οποίος δεν μπορεί να εντοπίσει εύκολα ελλείψεις, ως οφείλει συνήθως να κάνει για τέτοιου είδους μελέτες, και αυτό αποτελεί μια πρώτη και ουσιώδη αρετή του βιβλίου.
(2.1-2.4): Το δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώνεται στις θεωρίες αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων «για την εξελικτική πορεία του ανθρώπινου εγκεφάλου» (σ. 53 κ.ε.). Ο συγγρ. πραγματεύεται τον αισχυλικό μύθο του Προμηθέα ως φορέα της γνώσης και ως εκείνου ο οποίος επέτυχε την έξοδο του ανθρώπου από την προανθρώπινη άγνοια και που συνέβαλε έτσι εξελικτικά στην πρόοδο του εγκεφάλου και, μαζί, του ανθρώπινου πολιτισμού μέσω των τεχνών (σσ. 54-57). Ως ανταπόκριση στον μύθο του Αισχύλου το θέμα της εξέλιξης αυτής με τη βοήθεια των τεχνών απαντά ξανά στον Σοφοκλή και τον Πλάτωνα ως το αίτιο για την αυτοδημιουργία του ανθρώπου (σσ. 61-63). Από το σημείο αυτό, λοιπόν, η μελέτη αρχίζει να εφάπτεται ακόμη περισσότερο με το βασικό πεδίο των επιστημονικών σπουδών του μελετητή, δηλαδή με τη φιλοσοφία/φιλολογία.
(3.1-4.7): Στα επόμενα κεφάλαια δίνονται βασικές πληροφορίες για τις αντιλήψεις και τις γνώσεις γύρω από τον εγκέφαλο, όπως αυτές διατυπώθηκαν από επώνυμους προκλασικούς και κλασικούς συγγραφείς είτε από σοφούς της αρχαιότητας (π.χ. από τον Πυθαγόρα, τον προϊπποκρατικό Αλκμαίωνα τον Κροτωνιάτη, ο οποίος «πρώτος ανακάλυψε τη σχέση εγκεφάλου και νου» μέσω των αισθήσεων που οδηγούν στη μνήμη, άρα και στη γνώση (εδώ επισημαίνεται πολύ σωστά το ότι «οι ιδέες για τον ρόλο του εγκεφάλου αναπτύχθηκαν (εκεί) όπου υπήρχε κοινωνική ανοχή στους πειραματισμούς και τις ανατομές πτωμάτων, π.χ. στην Κάτω Ιταλία, στην Ιωνία και στη Θράκη» (σ. 65-71)), τον Εμπεδοκλή, τον Ιπποκράτη, τον Δημόκριτο, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, και τον Διοκλή (σσ. 73-79).
Ιδιαίτερα αξιοσημείωτη είναι η παράθεση των ψυχικών νόσων (μανίας, μελαγχολίας, φρενίτιδος, παραφροσύνης, παράνοιας, παράκρουσης, υστερίας, και επιληψίας), οι οποίες οδηγούν σε διαταραχή του εγκεφάλου, όπως τις διέκρινε ο Ιπποκράτης, ο οποίος συνέβαλε σημαντικά με αυτόν τον τρόπο στην απελευθέρωση του ανθρώπινου νου (και του πολιτισμού) από τις δεισιδαιμονίες (σ. 76-77).
Η συγκέντρωση των φιλοσοφικών θεωριών για την ουσία του σπέρματος και τη σχέση της με τον εγκέφαλο είναι ένα ακόμη σημείο της μελέτης το οποίο αξίζει να δούμε. Πολύ εύστοχα ο συγγρ. σημειώνει ότι «η αναζήτηση αυτή πιθανόν εντάσσεται σε αυτό που θεωρείται κινητήριος δύναμη και οδήγησε στον ελληνικό πολιτισμό, στο ότι δηλαδή τίποτε για τον Έλληνα φιλόσοφο δεν ήταν αυτονόητο και δεδομένο και τίποτε δεν υπήρχε ως δόγμα, παραδεδομένο από τους προηγούμενους. Όλα έπρεπε να εξεταστούν από την αρχή, να ανασκευαστούν και να ανατραπούν εκ βάθρων, αν χρειαζόταν» (σσ. 80-81).

ΙΙ. Μέρος δεύτερο: (1-2.5.1): Από τη μεθοδική έρευνα, καθώς και την ομαδοποίηση, την οποία κάνει ο συγγρ., των ορισμών που έδωσαν οι Έλληνες για τον νου διαπιστώνουμε ότι ο τελευταίος συσχετίζεται με άλλες έννοιες, όπως με τον εγκέφαλο, την ψυχή, τον θεό και το σύμπαν. Λ.χ. «Νους είναι το οργανωμένο σύνολο της νόησης, και συμπεριλαμβάνει την αντίληψη, τη σκέψη και τη νόηση… νους είναι ο ίδιος ο θεός. Μικρογραφία του θεού-λογικής του σύμπαντος υπάρχει στον κάθε άνθρωπο… κατά τον Αριστοτέλη, ο νους είναι η υψηλότερη μορφή διανοητικής δραστηριότητας… ο νους αναφύεται από τον εγκέφαλο… ο Πλάτων με τον όρο «νους» εννοεί τη «σκεπτόμενη ψυχή» (σ. 136-137). Μαζί με αυτά εξαιρετικά πολύτιμες είναι και πολλές διαπιστώσεις/προεκτάσεις. Ένα τυχαίο παράδειγμα: Επισημαίνεται το γεγονός ότι ο Αναξαγόρας διατύπωσε τη γνώμη πως «πριν από τη δημιουργία του σύμπαντος από τον νου δεν υπήρχε ο χωροχρόνος», και ότι δίνοντας ο νους την αρχή της περιστροφής η κίνηση αυτή άρχισε να εκδηλώνεται σε όλο και μεγαλύτερες περιοχές του σύμπαντος. Ο συγγρ. καταλήγει, έτσι, στο ότι η θεωρία του Αναξαγόρα εφάπτεται με ό,τι σήμερα ονομάζουμε διαστολή του σύμπαντος και που η σύγχρονη επιστήμη έχει πια αποδεχθεί (σ. 138).
Η άποψη του Γ. Ζαρκαδάκη για τη δυσκολία στο να διατυπώσει κανείς έναν σαφή ορισμό για τον νου (σ. 141) δικαιολογεί, μάλλον, και την αδυναμία των αρχαίων και σύγχρονων στοχαστών να επιχειρήσουν κάτι τέτοιο. Εδώ ο συγγρ. κρίνει χρήσιμο – ορθά, νομίζω – να συγκεντρώσει τις προσπάθειες που επιχειρήθηκαν από φιλοσόφους και τραγικούς ποιητές αναφορικά με αυτό το θέμα, ώστε να γίνουν ευρύτερα γνωστές. Αβίαστα, λοιπόν, η έρευνα οδηγείται στη διάκριση των κατηγοριών του νου (δηλ. στον ανθρωπολογικό νου, και στον συμπαντικό νου) από τον Αναξαγόρα, καθώς και από τον Αριστοτέλη (δηλ. στον θεϊκό νου, στον ποιητικό νου, στον παθητικό νου, στον νου της ψυχής, στον πρακτικό νου, και στον θεωρητικό νου) (σ. 155 κ.ε.), αλλά και στη μεταξύ τους σύγκριση των απόψεων των δύο φιλοσόφων της αρχαιότητας (σ. 160-161).
Σκόπιμο είναι να παραθέσουμε εδώ δύο πολύ ενδιαφέροντα σημεία από το κεφάλαιο αυτό: α) Κατά τον Πλάτωνα «ο νους είναι το όνομα μιας αρετής. Ο θεός ως νους είναι η αυθυπόστατη αρετή της λογικότητας, η αρετή στην οποία μετέχει ένας σοφός, αλλά όχι ένας ανόητος», β) «Ο νους και η λογική (κατά τον Αριστοτέλη) εξουσιάζουν τις επιθυμίες του ανθρώπου όπως ο πολιτικός ή ο βασιλιάς εξουσιάζει τον λαό του. Η ψυχή εξουσιάζει το σώμα με εξουσία αντίστοιχη με κυρίου πάνω σε δούλο. Έτσι, όμως, γίνεται φανερό ότι είναι και φυσικό και ωφέλιμο το σώμα να εξουσιάζεται από την ψυχή, η επιθυμία από τον νου και τη λογική, ενώ η ισότητα ανάμεσα σε ψυχή και σώμα ή η κυριαρχία του σώματος πάνω στην ψυχή βλάπτει και τα δύο, ψυχή και σώμα. Όργανο του νου είναι η γνώση, διότι είναι χρήσιμη στον νου, όπως ο αυλός στον αυλητή» (σ. 152).
Εδώ όμως ας μας επιτραπεί να υποβάλουμε το εξής ερώτημα: Οι αρχαίοι συγγραφείς σε ποιον νου αναφέρονται;
Ολόκληρη η ελληνική γραμματεία, από τον Όμηρο μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου είναι ιδωμένη από την οπτική του αγαθού και αποβλέπει στον αγαθό. Κανόνας πρωταρχικός και απαράβατος. Για την επιβίωσή της τόσο η αρχαϊκή κοινωνία, οἶκος, όσο και η κλασική κοινωνία, πόλις, έχει ανάγκη τον αγαθό άνδρα να την υποστηρίξει και γι’ αυτό όλοι επαινούν τον αγαθό. Ο αγαθός πρέπει να κατέχει και να διατηρεί με κάθε τρόπο τη βασική του ιδιότητα: την αρετή (ἀγαθὸς – ἀμείνων – ἄριστος), σύμφωνα με την οποία πρέπει να είναι ικανός μύθων ῥητὴρ ἔργων τε πρηκτὴρ (Ιλ. 9. 443). Ο Αχιλλέας δεν φτάνει μόνον να είναι ικανός στα πολεμικά έργα, πρέπει να είναι και ικανός ομιλητής μπροστά στους άλλους. Η ομηρική κοινωνία είναι ανταγωνιστική, το ίδιο και οι ηθικές αξίες της
Ο αγαθός άνδρας πρέπει να ενεργεί με δικαιοσύνη στην κοινωνία. Ο όρος δικαιοσύνη είναι παράγωγος της λέξης δίκη > δίδωμι. Δίκαιο λοιπόν είναι το να δίδεται στο καθένα ό,τι τού ανήκει με βάση τη θέση που κατέχει στην κλίμακα της τιμής. Τη μεγαλύτερη τιμή από όλους έχει ο Δίας, ως πατήρ ἀνδρῶν τε καὶ θεῶν, ακολουθούν οι παραδοσιακά αγαθοί, οι βασιλιάδες, ως απόγονοι των θεών, ενώ στο τελευταίο σκαλοπάτι της κλίμακας βρίσκεται ο ἄτιμος και ο δοῦλος, οι οποίοι δεν είναι αγαθοί. Η τιμή που έχουν οι τελευταίοι οφείλεται στο γεγονός ότι προστατεύονται από τους αγαθούς. Ο καθένας επομένως πρέπει να κατέχει τη θέση του που του δόθηκε, ενώ οποιαδήποτε μεταβολή αυτής της κλίμακας δεν επιτρέπεται, γιατί παραβαίνει τη δικαιοσύνη, διαταράσσει την κοινωνία και πρέπει να αποκατασταθεί
Οι ομηρικές ηθικές αξίες είναι πολύ αυστηρές και κυριαρχούν σε ολόκληρη την αρχαιότητα, μολονότι αρχίζουν να επιμερίζονται σε περισσότερους ανθρώπους, πέραν των παραδοσιακά αγαθών, από την εποχή του Θέογνη και κυρίως από την εποχή των σοφιστών και μετά. Στον Αριστοτέλη συναντούμε, βέβαια, και άλλους επιμερισμούς της αρετής σε διάφορα είδη: ὀφθαλμοῦ ἀρετὴ, όταν δηλαδή ο οφθαλμός κάνει σωστά τη λειτουργία που του έχει δοθεί, ή ἵππου ἀρετὴ, όταν το άλογο εκτελεί σωστά την ικανότητα που του έχει δοθεί. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο η αρετή ενός δούλου είναι να κάνει σωστά τη δουλειά του ως δούλος (δίκη, -οσύνη). Εκείνος ο οποίος είναι ο κατεξοχήν υπεύθυνος να προστατεύσει τους οικείους του, τον λαό, την πόλη, τον ξένο και τον δούλο, και να διασφαλίσει τη δικαιοσύνη στην κοινωνία, είναι ο αγαθός, ο βασιλιάς, που έχει τον σώφρονα, τον σοφό νου. Με τον Πλάτωνα, τέλος, ο αγαθός βασιλιάς εδραιώνεται ως φιλόσοφος βασιλιάς.
Φαίνεται, λοιπόν, πως οι συγγραφείς της αρχαιότητας αναφέρονται στον νου του αγαθού. Και τόσο ο Όμηρος, που ως ραψωδός σιτιζόταν από τον πλούτο των αγαθών της εποχής, όσο και ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, που ήταν αριστοκρατικής καταγωγής και οι δύο, έχουν χρέος να επαινέσουν τον αγαθό. Οι αξίες αυτές κληροδοτούνται σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο και υπονομεύονται για πρώτη φορά από τον χριστιανισμό.
Η παραπάνω παρατήρηση είναι δευτερεύουσας σημασίας και, ίσως, δεν αφορά άμεσα το θεματικό πεδίο της μελέτης για την οποία γίνεται ο λόγος, φρονώ όμως ότι, εάν ο ερευνητής του μέλλοντος ασχοληθεί με το θέμα αυτό, σε συνδυασμό και με τις ανθρωπολογικές προσεγγίσεις τού M. Ι. Finley, The world of Odysseus (μεταφρασμένο και στα ελληνικά), και, κυρίως, του A. W. H. Adkins, Moral Values and Political Behavior in Ancient Greece, θα μπορούσε να κομίσει πραγματικούς θησαυρούς στην έρευνα.
(3.1-4.1): Παρακάτω η μελέτη συνάγει τις φιλοσοφικές θεωρήσεις του νου από τους νεότερους στοχαστές (R. Decartes, και Imm. Kant) με τους οποίους ο νους από αρχή της ζωής που ήταν ώς τώρα ορίζεται πλέον ως αρχή της νόησης και έδρα των αισθήσεων και των εμπειριών του ανθρώπου, αλλά και από τους Πατέρες της Ορθοδοξίας, για τους οποίους ο νους παραμερίζεται από κυρίαρχος της ανθρώπινης ύπαρξης και τη θέση του καταλαμβάνει πλέον η ψυχή. Όπως σημειώνει ο συγγρ. «με τη φώτιση του Αγίου Πνεύματος νους, ψυχή και σώμα βρίσκονται σε μια αρμονία, σε μία ενότητα και ο άνθρωπος είναι άγιος, φωτισμένος» (σ. 167-168). Καλό θα ήταν εδώ να γινόταν και μια παραπομπή στη δογματική του Ησυχασμού, με βασικό υπέρμαχο τον Γρηγόριο Παλαμά, για τον φωτισμό της καρδιάς, του νου και της κοιλιάς, μέσω της γνωστής ως «νοεράς προσευχής» (απώτερος σκοπός είναι η κάθαρση του νου).
(5.1): Στα «Ειδικότερα θέματα σχετικά με τον νου και τον εγκέφαλο» (σ. 171 κ.ε.) γίνεται – και αυτό είναι καθόλα επαινετό για τον συγγρ. – προσεκτική ανάγνωση όλου του σωζόμενου έργου του Γαληνού (καθώς και του Ψευδο-Γαληνού), ώστε εντοπίζονται είκοσι έξι ψυχικές ασθένειες τις οποίες πραγματεύεται ο γιατρός αυτός της αρχαιότητας, με συχνότερη τη νόσο της επιληψίας, τα αίτια κα τα συμπτώματά της. Αλλά και οι υπόλοιπες ασθένειες τις οποίες παραθέτει ο Γαληνός (λ.χ. κώμα, αποπληξία, μελαγχολία, καταφορά, άνοια, κ.ά.) αποδίδονται, όπως εύστοχα παρατηρεί ο μελετητής, σε δυσλειτουργία μέρους του εγκεφάλου. Αποδεικνύεται δε ότι η θεωρία του Γαληνού εφάπτεται με την «διάκριση των τριών μερών της ψυχής» που προτείνει ο Πλάτων (σ. σ. 177).
(5.2): Η παράγραφος που πραγματεύεται το θέμα της αφασίας ως ασθένειας, καθώς και των επιπτώσεών της στη γλωσσική/προφορική ικανότητα έκφρασης του ατόμου από την αρχαιότητα μέχρι το 1862 μ.Χ. (σ. 178 κ.ε.), εμπίπτει πληρέστερα στο επιστημονικό πεδίο ενδιαφερόντων του Παιδαγωγικού Τμήματος με την εποπτεία του οποίου εκπονήθηκε η διατριβή για την οποία γίνεται ο λόγος. Η έρευνα του θέματος αυτού ξεκινά από τον πάπυρο του Edwin Smith, περνά στα ιπποκρατικά συγγράμματα, στις παρατηρήσεις του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, του Σορανού, διαφόρων αναγεννησιακών, λ.χ. του Παράκελσου, του Francisco Arceo, μετα-αναγεννησιακών, λ.χ. του Peter Schmidt, του Thomas Wills, κ.ά., και φτάνει μέχρι τον προχωρημένο 19o αιώνα, λ.χ. στον Jean Baptiste Bouillaud.
(5.3-5.3.3): Η επόμενη παράγραφος αναφέρεται στη νόσο της άνοιας, τις μαρτυρίες της σε αρχαίες πηγές, τις θεωρήσεις της από τους Έλληνες συγγραφείς, (σσ. 183-187), αλλά και τις απόψεις για την ίδια νόσο κατά τους μεταχριστιανικούς αιώνες ώς τον Πλωτίνο και τον Γαληνό (σσ. 187). Νομίζουμε ότι έτσι καλύπτεται επαρκώς το διαχρονικό διάγραμμα του θέματος.
(5.4-5.4.1): Επίκαιρη, ιδίως στις μέρες μας, είναι η παράγραφος που πραγματεύεται τον έλεγχο του νου και τα «πειράματα συμμόρφωσης» (mind control): Ξεκινά από τον ορισμό τού Kowal για την προπαγάνδα, περνά στη λεγόμενη επιβαλλόμενη διά της βίας διαφώτιση, στον ενστερνισμό αλλότριων απόψεων και καταλήγει στην πρόσληψη του φαινομένου μέσα σε έργα λογοτεχνών του προηγούμενου αιώνα, λ.χ. στον Μεγάλο Αδελφό τού Georg Orwell (σ. 188-190).
(5.5): Περνώντας η έρευνα στη νεότερη λογοτεχνία/διηγηματογραφία, ξεχωριστή αναφορά γίνεται για το «ψήλωμα» του νου της Φόνισσας του Παπαδιαμάντη (σσ. 193-195). Επειδή η μελέτη βασίζεται, όπως είπαμε πιο πάνω, στην ιατρική και ιστορικοφιλοσοφική σκοπιά του θέματος που μελετά, εύστοχη είναι η επιλογή του παπαδιαμαντικού αποσπάσματος (το κείμενο είναι απελπιστικά γνωστό στους αναγνώστες, και φέρει τη βαρύτητα του ονόματος του κορυφαίου πεζογράφου/ψυχογράφου των νεοελληνικών γραμμάτων). Ίσως για τον λόγο αυτό ο συγγρ. δεν επωφελήθηκε, όπως θα επιθυμούσαμε, και από άλλους Έλληνες λογοτέχνες, οι οποίοι βλέπουν τον ανθρώπινο νου όχι από ιατροφιλοσοφική, αλλά περισσότερο από καθαρή φιλοσοφική σκοπιά, ώστε να φανούν όσο το δυνατό οι διάφορες εκδοχές του θέματος. Αναφέρουμε, ως πρόχειρο παράδειγμα, το ποίημα 20 από τα Σατιρικά γυμνάσματα του Παλαμά.

ΙΙΙ. Μέρος τρίτο: (1.1.1-1.2): Σπουδαίο πλεονέκτημα της μελέτης αποτελεί, μεταξύ άλλων, η ειδικότερη πραγμάτευση των ιατρικών παπύρων Edwin Smith, και Ebers (σ. 209 κ.ε.). Στο σχετικό κεφάλαιο μαθαίνουμε ότι ο πρώτος από τους παραπάνω παπύρους αποτελεί το αρχαιότερο (γνωστό) γραπτό κείμενο με θέμα τον εγκέφαλο και τη λειτουργία του. Ο συγγρ. δίνει ικανοποιητική περιγραφή του περιεχομένου του παπύρου, εστιάζει στις απόψεις που παραδίδει για τον ανθρώπινο εγκέφαλο και τους τραυματισμούς του, στη νόσο της αφασίας, καθώς στις προτεινόμενες ρεαλιστικές θεραπευτικές μεθόδους. Παρόμοια περιγράφεται και ο πάπυρος του Ebers με θεματολογία σχετική με την νόσο της άνοιας και άλλων παθήσεων του εγκεφάλου.
(2.1-4.1): Παρακάτω, τα παραθέματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων (από τον Όμηρο μέχρι τον Διοκλή), καθώς και συγγραφέων των ρωμαϊκών και βυζαντινών ή/και νεότερων χρόνων (από τον Γαληνό μέχρι τον Γεώργιο Χρυσοβελώνη) για τον εγκέφαλο καταχωρίζονται με αυστηρή χρονολογική σειρά, ούτως ώστε καταδεικνύεται η διαχρονική (λογοτεχνική ή/και επιστημονική) θεώρηση του θέματος (σ. 221-238).
(5.1-5.7): Με το κεφάλαιο για τον πάπυρο του Δερβενίου (σσ. 239 κ.ε.), γίνονται ευρύτερα γνωστά στον αναγνώστη η ιστορία, η δομή και το θεογονικό περιεχόμενο του παπύρου, ο οποίος, είναι αλήθεια, είχε μείνει για αρκετά χρόνια μακριά από το φως της έρευνας, μέχρι τη δημοσίευσή του από τους Γ. Μ. Παράσογλου και Κ. Τσαντσάνογλου, The Derveni papyrus. Ed. with introduction and commentary by Theokritos Kouremenos, Firenze: Leo S. Olschki Editore, 2006. Από τη σύγκρισή του με τους παπύρους Ebers και Edwin Smith γίνεται φανερό ότι, σε αντίθεση με τους δεύτερους, ο πάπυρος του Δερβενίου περιέχει θεωρητικά και θεολογικά ζητήματα, με κυρίαρχη τη θέση του νου ως γενεσιουργού αίτιου κατά την κοσμογονία (σ. 246).
(6.1-7.4): Η διαχρονική μελέτη του θέματος ολοκληρώνεται ουσιαστικά με την παράθεση αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων (από τον προσωκρατικό/φυσικό φιλόσοφο Θαλή μέχρι τους στωικούς), καθώς και των (λιγοστών) συγγραφέων των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων (από τον Ζήνωνα μέχρι τον Ποσειδώνιο) για τον νου, οι οποίοι καταχωρίζονται με αυστηρή χρονολογική σειρά, ούτως ώστε καταδεικνύεται η διαχρονική (λογοτεχνική ή/και επιστημονική) θεώρηση του θέματος (σ. 221-238).
Η επιλογή και στοιχειοθέτηση, επομένως, των παραπάνω αντιλήψεων των φιλοσόφων περί εγκεφάλου και νου γίνεται με τρόπο συστηματικό, ανά κεφάλαιο και με απόλυτη συνέπεια, όπως, φυσικά, αρμόζει σε ένα επιστημονικό πόνημα.
ΙV. Δεν θα επιμείνουμε στα Γενικά Συμπεράσματα (σσ. 275-283) του συγγρ., παρά μόνον στο ότι η συμφωνία μας προκύπτει αβίαστα από την ικανοποιητική έκτασή τους και την απόλυτη συνοχή και συνάφειά τους με τη δομή και το περιεχόμενο της υπόλοιπης μελέτης. Ο λόγος που δεν επιμένουμε είναι ότι δεν μπορούμε να προσθέσουμε ή να αλλάξουμε κάτι ούτε κατά κεραία.

V. Στα Παραρτήματα 1-3 του πρώτου μέρους της μελέτης γίνεται ανθολόγηση αποσπασμάτων (1-71) της αρχαίας ελληνικής γραμματείας για τον νου, των παπύρων τού Edwin Smith (1-48) και του Δερβενίου, της αρχαίας ελληνικής γραμματείας για τον εγκέφαλο (1-70). Το πλήθος των αποσπασμάτων είναι αρκετό και η εκλογή των κειμένων εύστοχη, κατατοπιστική και, κυρίως, αποδεικτική. Χρήσιμος επίσης είναι και ο κατάλογος των φιλοσόφων και ιατρών που ασχολήθηκαν με τον εγκέφαλο, τον νου και τις λειτουργίες τους (σσ. 355-367). Ατυχής μάλλον είναι ο τίτλος του κεφαλαίου, εφόσον στον κατάλογο δεν περιλαμβάνονται μόνον ονόματα Ελλήνων επιστημόνων, μα και ξένων (σσ. 363-366).
Τα Παραρτήματα 5-6 (σσ. 369-387) καλό θα ήταν να βρίσκονται μετά το Παράρτημα 7 (σσ. 389-394) (διάφορα αρχαιοελληνικά, και πάλι, αποσπάσματα (1-14)), ή, τουλάχιστον, να μην επιγράφονται ως Παραρτήματα. Παρότι δεν είναι αναγκαία, είναι, όμως, εξίσου αξιόλογα από μεταφραστικής άποψης, και αυτό οπωσδήποτε αναδεικνύει τη φιλολογική κατάρτιση του συγγρ.

Η μελέτη θα μπορούσε να εκτιμηθεί, πρώτα απ’ όλα, για το εύρος και τον όγκο των πληροφοριών που περιέχει σχετικά με το θέμα του εγκεφάλου και του νου, χάριν των οποίων οι όποιες τυχόν παραλείψεις είναι υποδεέστερες. Οπωσδήποτε αποτελεί μια ποιοτική «προσκομιδή» θεμάτων, αναφορών και πηγών από τις οποίες επηρεάζεται θετικά ή αρνητικά τη σκέψη του συγγρ. (Εάν ο ερευνητής του μέλλοντος αντλήσει από τα επιμέρους θέματα της μελέτης, αυτό θα αποτελούσε μια πραγματική συμβολή στην επιστημονική έρευνα). Το γεγονός ότι η μελέτη η οποία έρχεται να καλύψει, όπως είπαμε στην αρχή, ένα μεγάλο μέχρι σήμερα βιβλιογραφικό κενό, δικαιώνει, νομίζω, τον συγγρ. για το πλάτος αυτό των αναφορών του.
Το ύφος της μελέτης καθίσταται κατανοητό στον αναγνώστη, με σαφήνεια και ακριβολογία, αρετές οι οποίες επιδιώκονται πάντοτε κατά τη συγγραφή μιας κατεξοχήν επιστημονικής μελέτης. Περιλαμβάνονται ή/και υπενθυμίζονται πάμπολλοι ιατρικοί και φιλοσοφικοί όροι στη διαχρονική ερμηνεία τους, ενώ η επιλεγμένη βιβλιογραφία διαχέεται συστηματικά και με απόλυτη ομοιομορφία σε ολόκληρη την έκταση του κειμένου. Τα δύο αυτά δηλώνουν το επαρκές επιστημονικό επίπεδο και τη συγγραφική ωριμότητα του μελετητή.
Την αρτιότητα του τόμου επιστεγάζει η πολύ καλή έκδοση Παπαζήση, η οποία εγγυάται, φρονούμε, για την περεταίρω αναγνώριση του συγγρ. και του πονήματός του.

Σημείωση: Ο αιγυπτιακός πάπυρος Edwin Smith χαρακτηρίζεται στη μελέτη ως «η παλαιότερη γραπτή πηγή με αναφορά τον εγκέφαλο» (σ. 209). Ορθότερο θα ήταν αν δινόταν ως «η παλαιότερη γνωστή γραπτή πηγή». Παρόμοια προτείνουμε να γραφεί και για τον πάπυρο του Ebers (σ. 218).

ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΚΛΕΙΤΣΑΣ
Βιογραφικά του συγγραφέα
Ο Παναγιώτης Β. Μανδράκης, είναι απόφοιτος του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κάτοχος Διπλώματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΠΤΠΕ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και διδάκτορας του Τμήματος Ειδικής Αγωγής του ιδίου Πανεπιστημίου. Τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια υπηρετεί ως διευθυντής σχολικών μονάδων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Μαγνησίας. Από τον Ιούλιο του 2023 είναι διευθυντής του Μουσικού Σχολείου Βόλου. Η διδακτορική του διατριβή φέρει τον τίτλο «Ο ανθρώπινος εγκέφαλος και ο νους μέσα από κείμενα: Ιστορικοφιλοσοφική και νευροψυχολογική μελέτη».