Ovidius poeta in terra Pontica exulat

Του Παντελή Προμπονά

Όσοι διδαχθήκαμε Λατινικά στην τρίτη τάξη του Λυκείου αποκλείεται να ξεχάσουμε την πρώτη φράση που μαθαίναμε, στο πρώτο κείμενο του σχολικού βιβλίου. Ο Οβίδιος, ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές της λατινικής γραμματείας, είχε εξοριστεί από τον αυτοκράτορα Αύγουστο στους Τόμους (τη σημερινή Κωστάντζα στη Ρουμανία), που ήταν τότε ένα από τα ακραία σημεία της Αυτοκρατορίας. Εκεί πέθανε, γύρω στα 10 χρόνια εξόριστος, το 18 μ.Χ. έχοντας στο μεταξύ γράψει πολλές – μάταιες – επιστολές διαμαρτυρίας. Δύο χιλιάδες χρόνια μετά ο δήμος της Ρώμης ανακάλεσε την απόφαση του για την εξορία του ποιητή όπως και ο γενέθλιος δήμος του Σουλμόνα τον απάλλαξε από όλες τις κατηγορίες του. Και μπορεί οι νέο-Ρωμαίοι να διευθέτησαν τους λογαριασμούς τους με το μακρινό παρελθόν με μια – δυο αποφάσεις δημοτικών συμβουλίων αλλά εμείς οι Ρωμιοί που διδαχθήκαμε Λατινικά τριάντα χρόνια ακούμε για την εξορία του ποιητή, ξέρουμε να κλίνουμε κάθε λέξη της πρότασης, να συντάξουμε το κείμενο, να αναλύσουμε όλα τα συντακτικά φαινόμενα αλλά ποτέ δε συζητήσαμε γιατί διάολε βρέθηκε ο Οβίδιος στην εξορία και τι έγραφε στις διαβόητες επιστολές του;

Θυμήθηκα ξανά τη συζήτηση αυτή με αφορμή την πρόβλεψη για επάνοδο των Λατινικών ως εξεταζόμενο μάθημα στις Πανελλήνιες Εξετάσεις σε αντικατάσταση της Κοινωνιολογίας, άλλη μια εμφανιζόμενη «μεταρρύθμιση» που ουσιαστικά αλλάζει θέση μερικά μαθήματα και αναδιοργανώνει ελαφρώς τα πεδία προσανατολισμού. Χωρίστηκαν πάλι οι συνάδελφοι σε «λατινομάχους» και «λατινολάτρες» είτε διατυπώνοντας επιχειρήματα reductio ad absurdum είτε κρυπτόμενοι πίσω από συντεχνιακές λογικές. Χρειάζεται ωστόσο πολύ πιο νηφάλια και τολμηρή συζήτηση αν θέλουμε ως «ειδικοί» να συμβάλλουμε σε αλλαγές στις εγκύκλιες σπουδές των νέων στη χώρα μας και όχι απλώς να σκιαμαχούμε με μερεμέτια άνευ ουσίας.
Η οργάνωση των σπουδών στα Γυμνάσια και τα Λύκεια καθώς και η γνωστική ιεραρχία των μαθημάτων έρχονται από μια άλλη εποχή αν και αυτό δεν είναι εμφανές στις λεγόμενες σκληρές επιστήμες (Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Βιολογία) – μιας και τα γνωστικά τους αντικείμενα ανταποκρίνονται και στην υπάρχουσα διάρθρωση πανεπιστημιακών Τμημάτων και στον διεθνή διαχωρισμό – στις λεγόμενες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Από τη δεκαετία του 1980 η πάλαι ποτέ ενιαία Φιλοσοφική Σχολή που πτυχιοδοτούσε τον ισχυρότατο κλάδο των Φιλολόγων του σχολείου έχει αναπτύξει αυτοτελή Τμήματα. Επιστήμες όπως η Ιστορία, η Κοινωνική Ανθρωπολογία, οι Πολιτισμικές Σπουδές, η Κοινωνιογλωσσολογία, η Συγκριτική Λογοτεχνία που στην Ελλάδα άνθισαν στο διάκενο ανάμεσα στις επιστήμες του ανθρώπου (humanities) και στις κοινωνικές επιστήμες (social sciences) εισήχθησαν δυναμικά στα ακαδημαϊκά πράγματα ακολουθώντας τις διεθνείς εξελίξεις. Προσέφεραν στην ελληνική κοινωνία σημαντικά ερευνητικά αποτελέσματα αλλά και χιλιάδες νέους πτυχιούχους χωρίς όλα αυτά να μπορούν να πλουτίσουν τα γράμματα που μαθαίνουν τα παιδιά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Από την άλλη πλευρά ένας απόφοιτος Τμήματος Φιλολογίας μπορεί να μη διδαχθεί ούτε ένα μάθημα Ιστορίας ή Φιλοσοφίας στα οκτώ εξάμηνα των σπουδών του κρίνεται όμως κατάλληλος να τις διδάξει.
Αυτή η κατάσταση οφείλεται στην υπερεκτιμημένη θέση που έχουν οι κλασικές σπουδές στο σχολικό πρόγραμμα με βάση το προβληματικό σχήμα αρχαιότητα – μέσοι χρόνοι – νέος ελληνισμός, στην ιδεολογική εμμονή πως καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης σημαίνει σπουδή στη θεωρία της συνέχειας του έθνους, στην απροθυμία των υπουργών Παιδείας για τολμηρές αναδιαρθρώσεις της ύλης που θα συγκρούονταν με συντεχνίες διδασκόντων και – επιτρέψτε μου – στην έλλειψη φαντασίας και δημιουργικότητας για έναν μακροχρόνιο πολιτικό σχεδιασμό.

Η «αναβάθμιση» ή η «υποβάθμιση» της Κοινωνιολογίας σε πανελλαδικώς εξεταζόμενο μάθημα, η οποία σαφώς και αφορά πολύ περισσότερους μαθητές από ότι οι γραμματολογίες νεκρών γλωσσών, αποτελεί το σύμπτωμα και όχι τη ουσία. Το υπό ψήφιση νομοσχέδιο σχεδόν εξοστρακίζει την ΠΕ 78 Κοινωνικών Επιστημών, επιτείνει τα αδιέξοδα στα οποία στάθηκα πιο πάνω υιοθετώντας μια παρωχημένη και συντηρητική οπτική. Αλλά αυτό είναι το λιγότερο, άλλωστε οι κυβερνήσεις φεύγουν και η ύλη αλλάζει πια συχνότερα και από συντριβάνι στην Πλατεία Ομονοίας. Σε μια ρευστή πραγματικότητα στην οποία η διαπολιτισμική κατανόηση αναδύεται ως ανάγκη, τα ακαδημαϊκά σύνορα αμφισβητούνται και η κινητικότητα προκρίνεται, οι όροι πρόσκτησης της γνώσης καθίστανται ευκολότεροι και ο χάρτης των συναφών σπουδών έχει αλλάξει, ριζικά χρειάζεται μια γενναία αναδιοργάνωση των φιλολογικών, κοινωνικών και πολιτισμικών σπουδών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Σε αυτή τη κατεύθυνση μάλιστα εκατοντάδες επιστήμονες, πανεπιστημιακοί, ερευνητές, μεταπτυχιακοί φοιτητές, απόφοιτοι συναφών Τμημάτων και καταθέσαμε στον διάλογο μια καινοτόμο πρόταση για τη δημιουργία κοινού κλάδου επαγγελματικών δικαιωμάτων στις Κοινωνικές- Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Σπουδές του Πολιτισμού.