της
Λίλυς Οικονόμου,
δρ Κυματικής Ενέργειας
Πανεπιστημίου του Λάνκαστερ,
Επιστημονική συνεργάτιδα
του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας (ΕΛΚΕΘΕ)
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι θαλάσσιοι καύσωνες, χαρακτηρίζονται από παρατεταμένες περιόδους σημαντικής αύξησης της θερμοκρασίας της θάλασσας. Αυτή η αύξηση επιβαρύνει τα θαλάσσια οικοσυστήματα, οδηγώντας συχνά στην καταστροφή ευαίσθητων οικοτόπων και αναγκάζοντας ορισμένα είδη να μεταναστεύσουν σε νέες περιοχές.
Τα τελευταία χρόνια, η επιφανειακή θερμοκρασία στη Μεσόγειο παρουσιάζει συνεχή αύξηση. Σύμφωνα με δορυφορικά δεδομένα της Υπηρεσίας Copernicus Marine στις 15 Αυγούστου 2024 η μέση θερμοκρασία στην επιφάνεια της θάλασσας στη Μεσόγειο έφτασε τους 28,47° C, σημειώνοντας ένα ακόμη αρνητικό ρεκόρ. Αυτή η ανησυχητική τάση επιβεβαιώνεται από τις θερμοκρασιακές ανωμαλίες, καθώς η επιφανειακή θερμοκρασία της θάλασσας υπερβαίνει σημαντικά τις τιμές της κλιματολογίας. Από τις 6 Αυγούστου, οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας παραμένουν σταθερά πάνω από τους 28° C, καθιστώντας αυτό το διάστημα την πιο εκτεταμένη περίοδο καταγραφής θερμοκρασιών άνω του συγκεκριμένου ορίου. Αυτή η συνεχής άνοδος μάς επιτρέπει να μιλάμε και φέτος για «θαλάσσιους καύσωνες», οι οποίοι τείνουν να γίνονται όλο και πιο έντονοι τα τελευταία χρόνια.
Η έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) το 2019 ανέφερε ότι οι θαλάσσιοι καύσωνες έχουν διπλασιαστεί σε συχνότητα από το 1982, ενώ παράλληλα έχουν γίνει πιο μακροχρόνιοι, πιο έντονοι και καλύπτουν μεγαλύτερες περιοχές.
Εκτός από τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που επηρεάζονται από αυτά τα ακραία φαινόμενα (π.χ. απορρόφηση θερμότητας και διοξειδίου του άνθρακα) και την επιρροή τους στα ατμοσφαιρικά συστήματα μέσω πιο ισχυρών και καταστροφικών καταιγίδων, ένα ακόμη σοβαρό ζήτημα που αναδύεται είναι αυτό της διατήρησης των οικοσυστημάτων. Κατά τη διάρκεια των θαλάσσιων καυσώνων, οι φυσιολογικές αντοχές των αυτόχθονων ειδών μπορεί να εξαντληθούν, ενώ τα εισβολικά είδη, που προτιμούν τις υψηλότερες θερμοκρασίες, ενδέχεται να ευνοηθούν. Ως αποτέλεσμα, οι θαλάσσιοι καύσωνες μπορεί να μεταβάλουν σημαντικά τη δυναμική ενός οικοσυστήματος, αν και τέτοιες αλληλεπιδράσεις δεν έχουν ακόμη κατανοηθεί πλήρως.
Στις ελληνικές θάλασσες υπάρχουν περισσότερα από 240 ξενικά είδη. Έχουν εγκατασταθεί, κυρίως στα νότια, όπου επικρατούν υψηλότερες θερμοκρασίες νερού. Ωστόσο, οι μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες ευνοούν την εξάπλωσή τους και σε άλλες περιοχές. Αυτά τα είδη ανταγωνίζονται τα αυτόχθονα, ιδιαίτερα στα θερμά νερά, και η κλιματική αλλαγή, με την αύξηση της θερμοκρασίας των υδάτων, επιδεινώνει αυτή την τάση, ασκώντας ακόμη μεγαλύτερη πίεση στα αυτόχθονα είδη. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, οι μακροχρόνιοι θαλάσσιοι καύσωνες έχουν πιο έντονη αρνητική επίδραση στα αυτόχθονα είδη, ενώ οι μικρότερης διάρκειας καύσωνες επηρεάζουν περισσότερο τα ξενικά είδη. Αυτό υποδηλώνει ότι οι θαλάσσιοι καύσωνες θα μπορούσαν να αποτελέσουν ευνοϊκούς παράγοντες για την εισβολή αλλά και την εξάπλωση και εγκατάσταση ξενικών ειδών.
Καταγραφές ξενικών ειδών στον Παγασητικό
Το Ελληνικό Δίκτυο για τα Υδρόβια Χωροτακτικά Είδη (ELNAIS) είναι μια σημαντική διαδικτυακή πλατφόρμα που συλλέγει και διαθέτει δεδομένα για τα ξενικά είδη που εντοπίζονται στις ελληνικές θάλασσες. Αυτή η πρωτοβουλία είναι κρίσιμη για την κατανόηση και διαχείριση των επιπτώσεων των ξενικών ειδών στα θαλάσσια οικοσυστήματα της χώρας μας. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν συλλεχθεί, κατά καιρούς έχουν καταγραφεί διάφορα ξενικά είδη στον Παγασητικό κόλπο, μερικά από τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Ένα από αυτά τα είδη είναι η μέδουσα Mnemiopsis leidyi. Αν και η παρουσία της δεν έχει, μέχρι στιγμής, επιφέρει επιπτώσεις στη δημόσια υγεία ή στο οικοσύστημα, αποτελεί παράδειγμα της δυναμικής των ξενικών ειδών. Ένα άλλο σημαντικό ξενικό είδος που έχει καταγραφεί είναι το θαλάσσιο αγγειόσπερμο Halophila stipulacea, το οποίο καταλαμβάνει διαθέσιμο χώρο σε αμμώδεις πυθμένες, όπου συχνά δεν υπάρχει άλλη βλάστηση, και λειτουργεί ως σταθεροποιητής του υποστρώματος.
Επίσης έχει καταγραφεί το καρκινοειδές Callinectes sapidus (γνωστό και ως «μπλε καβούρι»), το οποίο σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία ασκεί πίεση σε άλλους πληθυσμούς καρκινοειδών αλλά και σε ψάρια και όστρακα, διαταράσσοντας έτσι τα τοπικά οικοσυστήματα.
Αξιοσημείωτη φυσικά είναι και η καταγραφή του λαγοκέφαλου (Lagocephalus sceleratus), ενός επικίνδυνου ξενικού είδους η παρουσία του οποίου έχει αναδειχθεί σε σοβαρό πρόβλημα στο Νότιο Αιγαίο για τους αλιείς. Επίσης, η κατανάλωση ορισμένων οργάνων του όπως το δέρμα και τα εντόσθια, μπορεί να επιφέρουν το θάνατο λόγω της τοξικότητάς τους. Ο λαγοκέφαλος είναι θηρευτής αυτόχθονων ειδών, όπως τα χταπόδια, τα μπαρμπούνια και οι κουτσομούρες, προκαλώντας τη μείωση των πληθυσμών τους και ασκώντας πίεση στις τοπικές κοινότητες που εξαρτώνται από την αλιεία.
Επιπλέον, έχουν καταγραφεί και ξενικά φύκη, όπως το ροδοφύκος Asparagopsis taxiformis και το χλωροφύκος Caulerpa cylindracea. Το τελευταίο είδος, συγκεκριμένα, έχει εξαπλωθεί στις ελληνικές θάλασσες λόγω της έλλειψης ανταγωνισμού από το είδος Paramuricea clavata, το οποίο υπέστη σοβαρές ζημιές από τους θαλάσσιους καύσωνες.
Η απόκτηση γνώσης γύρω από τα ξενικά είδη είναι μια πρόκληση, αλλά είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και την προστασία των αυτόχθονων ειδών. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να επικεντρωθούμε στην ενίσχυση των αυτόχθονων πληθυσμών, δίνοντάς τους τον χρόνο και τον χώρο να ανακάμψουν, ενώ παράλληλα θα πρέπει να μειωθεί η αλιευτική πίεση σε είδη που ήδη υπεραλιεύονται.
Η συμβολή των πολιτών σε αυτή την προσπάθεια είναι καθοριστική. Μέσω της πλατφόρμας ELNAIS, οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να καταγράφουν και να αναφέρουν παρατηρήσεις ξενικών ειδών, συμβάλλοντας σημαντικά στην έγκαιρη ανίχνευση και διαχείριση των περιβαλλοντικών απειλών. Με τις ακραίες καιρικές συνθήκες που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια, όπως η αύξηση των επιφανειακών θερμοκρασιών της θάλασσας, η παρακολούθηση και αντιμετώπιση των ξενικών ειδών γίνεται ακόμη πιο επείγουσα. Η συνεργασία μεταξύ επιστημόνων και πολιτών είναι κρίσιμη για την προστασία των ελληνικών θαλασσών και τη διασφάλιση της ισορροπίας στα θαλάσσια οικοσυστήματα.
Πηγές & χρήσιμοι σύνδεσμοι
Copernicus Marine Service: https://marine.copernicus.eu/
Castro et al. 2021 Winners and losers: prevalence of non-indigenous species under simulated marine heatwaves and high propagule pressure, Marine Ecology Progress Series, 668:21-38. https://doi.org/10.3354/meps13710
Ελληνικό Δίκτυο για τα Υδρόβια Χωροκατακτητικά Είδη: https://elnais.hcmr.gr/
ΥΠΕΝ: Σχέδιο δράσης για τις διαδρομές εισαγωγής των χωροκατακτητικών ξενικών ειδών στην Ελλάδα 2023-2029
Smith et al. (2023). Biological impacts of marine heatwaves, Annual Review of Marine Science, 15, 119–45, https://doi.org/10.1146/annurev-marine-032122-121437
Zenetos et al. (2015). ELNAIS: A collaborative network on aquatic alien species in Hellas (Greece). Management of Biological Invasions, 6(2), 185-196. http://dx.doi.org/10.3391/mbi.2015.6.2.09