Τοπικά

Οι πρωταγωνιστές στις τέχνες και τον πολιτισμό του Βόλου στην εποχή της πείνας και της Αντίστασης

Πώς ήταν η καθημερινότητα των πολιτών του Βόλου στη διάρκεια της Κατοχής; Πώς διαπλέκονταν ο ηρωισμός με την απελπισία, αλλά και την ανάγκη για πολιτισμό, πώς διαπλέκονταν η αξιοπρέπεια και ο αγώνας για καθημερινή επιβίωση με τις τέχνες; Ποια ήταν τα πνευματικά και καλλιτεχνικά σωματεία που ήταν άμεσα συνυφασμένα με τους σκοπούς της Αντίστασης;
Η ανάπτυξη του πολιτισμού στον Βόλο διακόπηκε βίαια με τη γερμανική κατοχή. Τα δύο πρώτα χρόνια σημαδεύτηκαν από τα ερείπια και το αίμα. Η αναδίφηση του αρχείου του Γιάννη Μουγογιάννη, φέρνει στο «φως» τα πρόσωπα που έπαιξαν κεντρικό ρόλο στη διάσωση του πολιτισμού και των τεχνών, ενώ ταυτόχρονα έδιναν τον αγώνα τους από τις τάξεις της Αντίστασης, μέσα από το Εθνικό Απελευθερωτικό μέτωπο.
Με την έναρξη του πολέμου το 1940 όλοι οι πνευματικοί δημιουργοί και καλλιτέχνες επιστρατεύτηκαν και βρέθηκαν μαχητές στο μέτωπο.
Η νεολαία ήταν εκείνη που στην περίοδο της κατοχής βρέθηκε στην πρωτοπορία της δημιουργίας στην πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση γιατί πρόσβλεπε στο ξύπνημα συνειδήσεων. Η κινητικότητα άρχισε να παρατηρείται από το 1942, μια κινητικότητα που εκπορευόταν από την ΕΠΟΝ Θεσσαλίας. Η διεργασία αυτή οδήγησε, σύμφωνα με τα ιστορικά ντοκουμέντα του Γιάννη Μουγογιάννη, στη σχηματοποίηση τριών πνευματικών σωματείων με επικαλυπτόμενη έντονη αντιστασιακή δράση. Ήταν ο «Συνεταιρισμός Σπουδάζουσας Νεολαίας», η «Πνευματική Πρωτοπορία Νέων» και ο «Καλλιτεχνικός Ερασιτεχνικός Σύνδεσμος».
Ο Συνεταιρισμός στεγαζόταν στο κτίριο της Φιλαρμονικής και πρωτοστάτησαν στην ίδρυσή του οι αδελφοί Αλέκος και Νίκος Δονδολίνος, ο Γραμμένος Στίνης και ο Μένιος Μουρτζόπουλος, με πρόεδρο τον Αλέκο Δονδολίνο. Ο Συνεταιρισμός είχε δυναμική παρέμβαση στη νεολαία και φρόντιζε για την κάλυψη των επισιτιστικών και άλλων αναγκών των μελών του, την περίοδο 1942-1944. Διοργάνωνε εκδηλώσεις, συναυλίες, διαλέξεις, σύστησε δανειστική βιβλιοθήκη. Η πορεία με τα άλλα δύο σωματεία υπήρξε κοινή και η απομείωση της δράσης, σύμφωνα με τον Γιάννη Μουγογιάννη, ήρθε το 1944 όταν οι κατοχικές συνθήκες «αγρίεψαν». Οι δολοφονίες των Αλέκου και Νίκου Δονδολίνου και του πατέρα τους Κώστα, με τα πτώματα πεταμένα στη διασταύρωση Ιωλκού-Δημητριάδος, οδήγησαν τον φοιτητικό συνεταιρισμό σε μαρασμό, γιατί τα περισσότερα μέλη του έφυγαν για το βουνό.
Παράλληλη πορεία είχε και ο Καλλιτεχνικός Ερασιτεχνικός Σύνδεσμος.
Μέλη του ήταν καλλιτέχνες, μουσικοί, τραγουδιστές, αλλά και άλλα άτομα με καλλιτεχνικές ανησυχίες. Δεν υπάρχουν πληροφορίες που να υποδεικνύουν με σαφήνεια τους εμπνευστές του συλλόγου και να τοποθετούν τα χρονικά του όρια. Πάντως, σύμφωνα με προγράμματα της εποχής, μια από τις πρώτες μάλλον μουσικές εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκε στις 7 Μαρτίου 1943, ενώ τελευταία πιθανότατα στις 2 Απριλίου 1944. Τα χρονικά πλαίσια, αλλά και ύπαρξη κοινών προσώπων ανάμεσα στον Καλλιτεχνικό Σύνδεσμο και στον Συνεταιρισμό δείχνουν ότι τα δύο σωματεία ακολούθησαν παράλληλη πορεία. Ο μαέστρος Ντίνος Πάντας πρωτοστατούσε πριν οργανώσει τη χορωδία του 54ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ και είχε οργανώσει αντρική χορωδία. Στις 7 Μαρτίου του 1943 δόθηκε συναυλία για τους τραυματίες πολέμου. Στις 9 Μαΐου του 1943 πραγματοποιήθηκε άλλη καλλιτεχνική γιορτή που συμπεριλάμβανε το κουαρτέτο Πάντας, Μάργαρης, Κυριακόπουλος και Παναγόπουλος σε σκετς του Κίτσου Μακρή. Διοργάνωνε επίσης γιορτές υπέρ του Ασύλου Βόλου και την πολυμελή ορχήστρα διεύθυνε ο Βασίλης Ματσάγγος. Σκετς έγραφαν οι Μ. Προβελέγγιος και Κ. Βουλγαρόπουλος. Μια τελευταία παράσταση δόθηκε στις 2 Απριλίου του 1944 με ορχήστρα, ρεσιτάλ τραγουδιού, τενόρο τον Αντώνη Σταυρόσκη και στο πιάνο την Τερψιχόρη Βολοβίνη.
Ο σημαντικότερος σύλλογος που έδρασε κατά τη διάρκεια της κατοχής ήταν η Πνευματική Πρωτοπορία Νέων (Π.Π.Ν.), η οποία ιδρύθηκε το 1942 από μια ομάδα νεαρών ατόμων που διακατεχόταν από τις ίδιες ανησυχίες. Όπως αναφέρεται και στο καταστατικό του συλλόγου Π.Π.Ν., «ήταν η πνευματική συνένωση και συναδέλφωση των νέων που ασχολούνται με τα γράμματα και τις τέχνες και συμβάλλουν στη γενική πνευματική της χώρας προσπάθεια».
Το πρώτο διοικητικό συμβούλιο αποτελούσαν οι Λευτέρης Ραφτόπουλος, πρόεδρος, Σοφία Δονδολίνου, αντιπρόεδρος, Φίλιππος Σμπόρος, γραμματέας, Τάκης Μακρής, ταμίας, και Λευτέρης Πορτοκάλογλου (ο πατέρας του Νίκου Πορτοκάλογλου), έφορος, αλλά και ο Γιάννης Σακελίων. Μέσα από διώξεις και ανύπαρκτούς πόρους διοργάνωσαν και πραγματοποίησαν πολλές μουσικοφιλολογικές βραδιές, δίνοντας την ευκαιρία στα δραστήρια μέλη της βολιώτικης κοινωνίας να συναντιούνται. Αρχικά για τις ανάγκες των συνεδριάσεών τους τα μέλη χρησιμοποιούσαν το σπίτι της Σοφίας Δονδολίνου, αδελφής του προέδρου του Συνεταιρισμού Σπουδάζουσας Νεολαίας Αλέκου Δονδολίνου, πάνω από την Εμπορική Τράπεζα και στα γραφεία του Μουσείου Βόλου όπου ο Νίκος Παπαχατζής ήταν έφορος Αρχαιοτήτων. Τελικά, όμως, στεγάστηκε στο ισόγειο του κτιρίου της Έλλης και Ναταλίας Αδάμ και στελεχώθηκε από πρωταγωνιστές της πνευματικής ζωής, όπως Νίκος Παπαχατζής, Κυβέλη Ζημέρη, Κίτσος Μακρής, Δημήτρης Λέτσιος, Ντίνος Λέτσιος, Γιώργος Δρογγούλας, Νίκος Καραμαρλής, Ισμήνη Αντωνούλα, Μίνα Γεωργάρα, Δήμητρα Ψάλτη, Νίκος και Τίμος Βαλαής, Αδελφές Βαρούτσικου, Ιπποκράτης Ζημέρης, Γιάννης Σακελίων, Θανάσης Φάμπας, Απ. Παπαδόπουλος, Λεωνίδας Δούρας, Γιάννης Καλόβουλος, Φώνη Κονταράτου, Μαρία Παπαδημητρίου, Δ. Γόγωλης, Τίμος Αρχιμανδρίτης, Γ. Γαγάρας, Νίκος Κατσίκας. Οργάνωσαν φιλολογικές βραδιές, εκθέσεις ζωγραφικής, απαγγελίες, ομιλίες και εξέδωσαν την ποιητική συλλογή του Λ. Ραυτόπουλου. Όλα τα έσοδα πήγαιναν υπέρ των θυμάτων του πολέμου. Υπήρξαν αφιερώματα στον Καζαντζάκη, στον Καραγάτση, τον Παλαμά φιλολογικά μνημόσυνα, πραγματοποιούσαν εκδρομές και περιπάτους και εξέδιδαν άρτιας αισθητικής προγράμματα.
Μια από τις τελευταίες εκδηλώσεις ήταν το 1945 όπου πραγματοποίησε μουσικοφιλολογικό απογευματινό με έργα Μπετόβεν και Μότσαρτ από τον Άρη Μακρή στο βιολί και τις αδελφές Ψιάρη στο πιάνο.
Η πορεία της, όπως και των δύο προηγούμενων σωματείων, υπήρξε βραχύχρονη. Και τα τρία σωματεία λειτούργησαν την ίδια χρονική περίοδο και περιείχαν στους κόλπους τους τα ίδια σχεδόν πρόσωπα. Οι διαφορές ανάμεσά τους ήταν λιγοστές και αφορούσαν περισσότερο τυπικά θέματα. Οι νεανικές αυτές συσσωματώσεις, που έδρασαν στον Βόλο κατά τη διάρκεια της Κατοχής, καθοδηγούνταν από την Ε.Π.Ο.Ν. Θεσσαλίας και είχαν ως στόχο να βρουν έναν κοινό τόπο επικοινωνίας και διαπραγμάτευσης των ζητημάτων, που έθεταν οι περιστάσεις, μέσα στο πλαίσιο λογοκρισίας που επέβαλαν οι κατοχικές δυνάμεις.
Σε μια προσπάθεια συσπείρωσης και επίτευξης των κοινών επιδιώξεων Συνεταιρισμός Σπουδάζουσας Νεολαίας, Καλλιτεχνικός Ερασιτεχνικός Σύνδεσμος και Πνευματική Πρωτοπορία Νέων εξέδωσαν ένα έντυπο με τίτλο Νεανική Δράση. Το πρώτο δίφυλλο κυκλοφόρησε στις 3 Ιανουάριου 1944 και ακολούθησαν μονάχα άλλα δύο με το τελευταίο να κυκλοφορεί στις 16 Απριλίου 1944.
Εκτός από τα πολιτιστικά σωματεία υπήρξαν και άλλες πολιτισμικές εκφάνσεις που γεννήθηκαν στα βουνά. Εκεί, στο Μοναστήρι της Σουρβιάς στη Μακρινίτσα, με εντολή του ΕΑΜ, οι τυπογράφοι Πετρόχειλος, Αντωνιάδης, Αντωνόπουλος, Κατσιρέλος, Πεντάρης, Τζουβάρας, Καπάτος, Ηλιάδης και πολλοί άλλοι εγκαταστάθηκαν στη Μονή. Οι δημοσιογράφοι που δούλευαν εκεί, ήταν οι Μήτσος Κουτσαγγέλης, Ανδρέας Γαλλής και Δαβίδ Λεβής, για να προστεθούν το 1944 οι Θανάσης Τσουπαρόπουλος μαζί με τον δικηγόρο Ανδρέα Τσούφη. Εκδίδανε δελτίο ειδήσεων και τύπωναν την εβδομαδιαία Αναγέννηση, το Εργατικό ΕΑΜ, τη Λευτεριά και την Αλληλεγγύη. Οι μεταφορείς των εντύπων αντιμετώπιζαν καθημερινά τον θάνατο. Οι γιάφκες διανομής ήταν στο Φυτόκο και τον Άγιο Ονούφριο.
«Εάν θέλεις να μνημονεύσεις την ιστορία» γράφει ο Παναγιώτης Κατσιρέλος «στο γκρεμισμένο μοναστήρι της Σουρβιάς να πας και να το κάνεις. Εκεί ζήσανε μια χούφτα ταπεινοί που δεν ζητάγανε φωτοστέφανο, μα χάρισαν την Ελπίδα».

Προηγούμενο ΆρθροΕπόμενο Άρθρο
Μοιραστείτε το