Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Τις περισσότερες φορές η κοινωνική θέση ενός ατόμου συνοδεύεται από την πρόσβαση σε διαφορετικές υπηρεσίες υγείας, παιδείας, εργασίας και γενικότερα διαφορετικές ευκαιρίες σε κάθε κοινωνικό και πολιτισμικό γεγονός. Η κοινωνική θέση όμως συνδέεται με το εισόδημα του κάθε ανθρώπου. Έτσι δημιουργούνται κοινωνικές ομάδες που προσπορίζονται διαφορετικούς πόρους και υπηρεσίες και τελικά οδηγούμαστε σε μια κοινωνική διαβάθμιση (social gradient). Θα μπορούσαμε διαφορετικά να μιλήσουμε για «κοινωνικό μειονέκτημα» ή «κοινωνικό έλλειμμα» κάποιων ομάδων που δεν απολαμβάνουν το ίδιο επίπεδο εκπαίδευσης, υγείας και απασχόλησης σε σχέση με άλλες προνομιούχες ομάδες.
Πώς μπορεί όμως να υπάρξει κοινωνική δικαιοσύνη σήμερα όταν ο καπιταλισμός στον οποίο ζούμε είναι ταυτόσημος πολλές φορές με την εκμετάλλευση και τις ανισότητες; Επίσης, πώς θα εξαλειφθούν αυτά που βιώνουν δισεκατομμύρια άνθρωποι οι οποίοι βρίσκονται σε καθεστώς εξαθλίωσης, σύγκρουσης, κινδύνου και πάλης για κοινωνική δικαιοσύνη;
Και αν αυτά συμβαίνουν σ’ όλο τον κόσμο, στην Ευρώπη βιώνουμε ανεργία των νέων ανθρώπων σε μεγάλο ποσοστό, βία απέναντι σε γυναίκες και μετανάστες, ρατσιστικές συμπεριφορές, ομοφοβία και διακρίσεις λόγω γενετήσιου προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου, ρατσιστικές συμπεριφορές, δρόμοι και κτήρια αφιλόξενα για ΑμεΑ και τέλος εχθρικές συμπεριφορές ατόμων που ασπάζονται άλλες θρησκείες. Η σταθεροποίηση των ακροδεξιών κομμάτων και η άνοδος του λαϊκισμού στην Ευρώπη ενισχύει τις παραπάνω συμπεριφορές, ρίχνοντας περαιτέρω νερό στον μύλο των κοινωνικών αδικιών.
Έτσι ένα κρίσιμο και επίκαιρο ζήτημα είναι η κοινωνική δικαιοσύνη που προβάλλει ως επιτακτική ανάγκη, ώστε να αρθούν οι κοινωνικές αδικίες και κατ’ επέκταση οι κοινωνικές ανισότητες για μια κοινωνία χωρίς διακρίσεις και συγκρούσεις, όπου όλοι άνθρωποι ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, εθνικότητας, θρησκείας κ.ά. θα έχουν το δικαίωμα στην τροφή, στο νερό, στη στέγαση, στη δουλειά, στην υγεία, στην παιδεία.
Σήμερα όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική και γεμάτη από κοινωνικές διαβαθμίσεις. Έτσι τεράστιο είναι το χάσμα ανάμεσα στις αναπτυγμένες και μη χώρες του κόσμου. Μεγάλο και το χάσμα ανάμεσα στις χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά και του Ευρωπαϊκού Νότου. Στη χώρα μας μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι εκτεθειμένο μπροστά στον κίνδυνο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, οι πλειστηριασμοί και οι απολύσεις παραμένουν καθημερινός προβληματισμός πολλών οικογενειών και η ανεργία ειδικά στους νέους και στις γυναίκες κινείται σε υψηλά επίπεδα και από τα μεγαλύτερα ποσοστά στην Ευρώπη.
Και αν μπορεί κάτι να αναχαιτίσει αυτή την πορεία είναι μόνο το κοινωνικό κράτος που πρέπει να χτιστεί με σταθερές και οργανωμένες δομές, ώστε να μην υπάρχουν αδύναμοι πολίτες ανυπεράσπιστοι σε συμφέροντα που συνδέονται με απολύσεις υπαλλήλων, αλλά και την κατάργηση του πλαισίου για την προστασία της πρώτης κατοικίας.
Οι οικονομικές ανισότητες συνεχίζονται γιατί οι πολίτες δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες και το ίδιο εισόδημα. Όμως έτσι ζούμε σε μια κοινωνία δυο ταχυτήτων, με αδύναμα μέρη που γίνονται ακόμα πιο αδύναμα λόγω της οικονομικής κρίσης, ενώ οι ισχυροί, γίνονται ακόμα πιο ισχυροί λόγω της συγκέντρωσης του πλούτου και της δύναμης σε λίγους. Βέβαια αυτό συνέβαινε πάντα, τώρα όμως επιτείνεται ακόμα περισσότερο και χωρίς όρους.
Αντί λοιπόν για κοινωνική δικαιοσύνη έχουμε τη διόγκωση της παγκόσμιας φτώχειας, μιας ανεργίας που καλπάζει, κατάργηση εργασιακών δικαιωμάτων, ελλείψεις του κοινωνικού κράτους, έλλειψη περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, προσχηματικές πρωτοβουλίες για την προστασία του πλανήτη και τέλος συντηρητικές πολιτικές που εγκαθιδρύουν νέου τύπου κοινωνικές αδικίες.
Οι προσδοκίες και οι υποσχέσεις για «νέο πλούτο» στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης με βάση το όραμα να μετατρέψουμε την κρίση σε ευκαιρία, αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες, δημιουργεί για ακόμη μια φορά προνομιούχους και μη προνομιούχους.
Κάθε χρόνο το ίδρυμα Bertelsmann (Bertelsmann Stiftung), που είναι ένα από τα μεγαλύτερα ιδρύματα ανεξάρτητων Δεξαμενών Σκέψης στον κόσμο με αντικείμενο τις Συνθήκες Κοινωνικής Δικαιοσύνης παρουσιάζει τις συνθήκες κοινωνικής επιβίωσης που επικρατούν στις 28 χώρες της Ε.Ε. Η έρευνα αυτή γίνεται κάθε χρόνο και καταλήγει σε έναν σταθμικό δείκτη, στηριζόμενη σε ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα στα παρακάτω έξι πεδία κοινωνικής δικαιοσύνης: 1) Αποτροπή της φτώχειας, 2) Ισότιμη εκπαίδευση, 3) Πρόσβαση στην αγορά εργασίας, 4) Κοινωνική συνοχή, 5) Υγεία, 6) Απαγόρευση των διακρίσεων και ισότητα των γενεών. Τα τελευταία χρόνια οι θέσεις που καταλαμβάνει η χώρα μας δείχνει ότι η κατάσταση παραμένει απογοητευτική. Το 2019 μεταξύ 41 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΟΟΣΑ, η χώρα μας βρίσκεται μόλις στην 35η θέση, κάτι που σημαίνει ότι έχει να κάνει ακόμα αρκετές αλλαγές έτσι ώστε τα πράγματα να βελτιωθούν.
Με βάση τα παραπάνω έξι πεδία κοινωνικής δικαιοσύνης στα επόμενα 6 άρθρα, θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε τις κοινωνικές ανισότητες που σχετίζονται με τις ανισότητες στις ευκαιρίες και τις οικονομικές ανισότητες (εισόδημα και πλούτος).
6 + 1 άρθρα για τις κοινωνικές ανισότητες
Τα επόμενα θεματικά άρθρα θα αφορούν στις ανισότητες, ένα ζήτημα που προσλαμβάνει όλο και μεγαλύτερη σημασία τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και σε όλο τον πλανήτη. Οι ανισότητες τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν αυξηθεί λόγω της οικονομικής κρίσης, ενώ η πανδημία του covid-19 πυροδοτεί μια νέα οικονομική κρίση. Εξ αιτίας των παραπάνω συνθηκών σήμερα ασκείται μια σημαντική πίεση στα συστήματα κοινωνικής προστασίας προκαλώντας προβληματισμό για τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης και για την κοινωνική συνοχή. Έτσι τα επόμενα άρθρα μας θα ασχοληθούμε με κάθε είδους κοινωνική ανισότητα διότι το θέμα αυτό συνιστά πολυδιάστατη πρό(σ)κληση. Η παρουσίασή μας θα επικεντρωθεί στις οικονομικές ανισότητες (εισόδημα και πλούτος), καθώς και στις ευκαιρίες.
* Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.