Οι απόπειρες …για τη μελοποιημένη ποίηση

Του
Γιώργου Διαμαντόπουλου,
μουσικού

Η μελοποίηση της ποίησης, πριν την δεκαετία του εξήντα, ήταν ένα παροδικό φαινόμενο στο τραγούδι.
Πρώτοι οι Επτανήσιοι συνθέτες Μάντζαρος, Καρρέρ, Ξύνδας, Λαμπελέτ και αργότερα οι συνθέτες της Εθνικής Μουσικής, Καλομοίρης, Βάρβογλης και ιδίως ο Αιμίλιος Ριάδης, έγραψαν τραγούδια, μελοποιώντας ποιητές της εποχής τους.
Τα τραγούδια αυτά, όμως, ήταν «έντεχνα», είχαν ένα λόγιο στοιχείο και δεν έφθαναν στον λαό.
Απευθύνονταν σε ένα περιορισμένο κοινό, που κινούνταν γύρω από τη λόγια ή τη λεγόμενη σοβαρή μουσική.
Η πρώτη προσπάθεια να μελοποιηθεί ποίηση και να τραγουδηθεί από τις μεγάλες μάζες ήταν αυτή του Μίκη Θεοδωράκη, που ξεκίνησε με τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου.
Όταν το πείραμα πέτυχε με τον Μίκη Θεοδωράκη, έγινε καθολικό φαινόμενο στο «έντεχνο λαϊκό τραγούδι».
Η προτίμηση των περισσότερων συνθετών στράφηκε στον Ρίτσο, τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Βάρναλη, αργότερα και πολλών άλλων.
Αυτές οι μελοποιήσεις ακόμα και των νεότερων συνθετών είχαν επιτυχία;
…Αυτό είναι ένα ζήτημα.
Το δύσκολο και πολυσυζητημένο θέμα είναι, αν η ποίηση και ποια ποίηση πρέπει να μελοποιείται με σκοπό να γίνει «λαϊκό τραγούδι».
Η σχέση Μουσικής και Ποίησης πώς και γιατί…
Το ζήτημα της μελοποιημένης ποίησης, πάντα απασχολούσε και θα απασχολεί και τους σημερινούς συνθέτες και όλους αυτούς που τους ενδιαφέρει η μουσική.
Να υπενθυμίσουμε ότι το θέμα αυτό ήταν ένα από εκείνα που κυριάρχησαν στους μουσικούς κύκλους του τόπου μας, πρωτίστως στον χώρο του τραγουδιού την εικοσαετία εξήντα με ογδόντα!
Πάντα οι συνθέτες «έκλειναν το μάτι» για να μελοποιήσουν ποίηση!
Η ποίηση είναι ελκυστική και συνάμα μια πρόκληση, στους συνθέτες, να προσπαθήσουν να μελοποιήσουν κυρίως Έλληνες, αλλά και ξένους ποιητές, δημοφιλείς ή λιγότερο γνωστούς, άλλοτε με επιτυχία της προσπάθειας και της έμπνευσης και άλλοτε με όχι και τόσο καλό αποτέλεσμα.
Αυτό οφείλεται στο ταλέντο του συνθέτη, την καλλιέργειά του, τη γνώση και τη βαθιά κατανόηση του περιεχομένου του μηνύματος του ποιήματος.
Την περίοδο της δεκαετίας του εξήντα, οι περισσότεροι Έλληνες και ιδίως οι φανατικοί οπαδοί της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη, πίστευαν – και ίσως μερικοί αφελείς πιστεύουν ακόμα – ότι το ξεκίνημα είτε γίνει με την μελοποίηση του Επιταφίου του Γιάννη Ρίτσου.
Αυτό πίστευαν, είτε από άγνοια ή λάθος πληροφόρηση, λόγω του ενθουσιασμού των απλών ανθρώπων από την επιτυχία της προσέγγισης στις λαϊκές μάζες, αλλά συνάμα και κάποιοι «ειδικοί» που είχαν ασχοληθεί ιδιαίτερα με το θέμα αυτό (Γιώργος Γιάνναρης).
Οι απόψεις και πληροφορίες αυτές δεν έχουν ιστορική βάση, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι παλιότερες μουσικές δημιουργίες.
Όπως είπαμε και παραπάνω μελοποιήσεις ποιημάτων, είχαν αρχίσει να γίνονται, από τα μέσα του δέκατου ενάτου αιώνα, από τους Επτανήσιους συνθέτες, Μάντζαρο-Χαλικιόπουλο, Καρρέρ, Ξύνδα, Λιβεράλλη, μεταξύ άλλων, και αργότερα στις αρχές του εικοστού αιώνα από τους συνθέτες της Εθνικής Μουσικής Σχολής, τον Καλομοίρη, τον Βάρβογλη, τον Ριάδη και πολλούς άλλους.
Αν σταθούμε ειδικά στον Καλομοίρη και τον Ριάδη, ιδίως ο Ριάδης, έγραψαν πολλά τραγούδια, αλλά και άλλα έργα μεγάλης αξίας διαφορετικής φόρμας, σε ποίηση Παλαμά, Σικελιανού, Σολωμού, Γρυπάρη, Μυριβίλη, Μαλακάση, Χατζόπουλου κ.ά.
Ποια ερωτήματα λοιπόν προκύπτουν:
Για να γίνει τραγούδι, πρέπει η ποίηση, αλλά και ποια ποίηση, να μελοποιείται;
Πώς επιτυγχάνεται το πάντρεμα ποίησης και μουσικής;
Ποιοι ωφελήθηκαν από τη μελοποιημένη ποίηση, οι ποιητές ή οι συνθέτες;
Οι μάζες είχαν ουσιαστική γνωριμία με την ποίηση μέσα από τις μελοποιήσεις και απέκτησε η ποίηση νέους αναγνώστες;
Η αναγνωσιμότητα των ποιητών, πριν τις μελοποιήσεις, περιορίζονταν, στο μικρό κύκλο ακροατών, φίλων της ποίησης;
Στο ερώτημα, λοιπόν, εάν οι μελοποιήσεις ποιημάτων, βοήθησαν τις μάζες να έρθουν σε επαφή με την ποίηση και εάν αυτή απέκτησε νέους θαυμαστές και αναγνώστες η απάντηση μάλλον είναι όχι!
Μέσω της μελοποίησης, ίσως εξοικειώθηκαν κάπως μερικές κοινωνικές ομάδες, αλλά και αυτές μάλλον επιδερμικά επηρεάστηκαν και δεν υπήρξε μια ουσιαστικότερη προσέγγιση με την ποίηση.
Η μετρική ποίηση προσφέρεται, είναι βέβαιον, περισσότερο από την ποίηση με ελεύθερο στίχο.
Εύστοχες μελοποιήσεις με κατανοητές μελωδίες έγραψαν και νεότεροι συνθέτες Μικρούτσικος (Καββαδίας, Αλκαίος), Μαρκόπουλος, Σπανός, Μαμαγκάκης, Παπαδημητρίου κ.ά.
Η καθαρή ποίηση δεν τείνει προς τη μουσική και η ωραία μουσική δεν χρειάζεται την ποίηση.
Υπάρχουν όμως ποιήματα που ζητούν τη μελοποίηση.
Ο Καρυωτάκης «προτιμούσε το καλλιτεχνικό προϊόν της δουλειάς του, να το ονομάζει τραγούδι και όχι ποίημα».
Ο συνθέτης λοιπόν πρέπει να μετατρέψει το ποίημα σε μουσική έκφραση, επειδή το ποίημα προηγείται και ακολουθεί η σύνθεση.
Η σύνθεση δεν πρέπει να υπερβαίνει ή να αποδυναμώνει, αλλά να προσθέτει σε αυτό.
Υπάρχουν όμως και αφελή κατασκευάσματα που δεν προβάλλουν τον ποιητικό λόγο και φαίνονται αδύναμα, δίνουν δε την εντύπωση ότι αντί να προσθέτουν κάτι στη μουσικότητα του ποιητικού λόγου την αναιρούν.
Ας είμαστε αισιόδοξοι…
Βιβλιογραφία:
Γιώργος Γιάναρης (Μελοποιημένη ποίηση και μουσικά έργα) Θεωρία 1985, Ξενοφών Κοκόλης (Ο μελοποιημένος Καρυωτάκης) University Studio press 1987, Κώστας Μυλωνάς (Ιστορία του Ελληνικού Τραγουδιού) Κέδρος 1992, Διαδίκτυο.