Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Ποιοι είναι οι τόποι που σηματοδοτούν τη μεγάλη επιτυχία του ηγέτη της Επανάστασης;
Πρέπει απαρχής να ξεκαθαρίσουμε ότι η παρούσα αφήγηση δεν είναι ιστορική ούτε διεκδικεί δάφνες τοπογραφικής αποκάλυψης.
Έχει για στόχο την ταπεινή συνεισφορά στην τοπολογία των μαχών που άλλαξαν την πορεία και τον ρου της Επανάστασης, διαμορφώνοντας νέα δεδομένα κι ένα καθεστώς πολύ ευνοϊκό για την έκβαση του απελευθερωτικού αγώνα, εκεί στα τέλη του Ιουλίου του 1822.
Γι’ αυτό είμαι αναγκασμένος να είμαι όσο το δυνατόν πιο σύντομος και γεωγραφικά πιο προσιτός.
*
Παρατηρώντας το ανάγλυφο της αργολιδοκορινθιακής μεθορίου, διαπιστώνουμε την ύπαρξη ενός μονάχα ψηλού βουνού στα δυτικά, της Ζήρειας (αρχαίας Κυλλήνης) και πολλών χαμηλότερων, μεσαίου ή χαμηλού υψομετρικού δείκτη βουνών, τα περισσότερα από τα οποία είναι άσημα ή παραγνωρισμένα, μια και δεν προσφέρουν τις συνθήκες εκείνες που θα μπορούσαν να ανταγωνιστούν τις ομορφιές και τα προσόντα των οχυρών της ορεινής κοιτίδας.
Τέτοια είναι τρία βουναλάκια που αναφέρονται από τον Παυσανία, αλλά παίζουν σημαντικό ρόλο στους δρόμους επικοινωνίας μεταξύ Κορίνθου και Άργους. Είναι χαμηλά και εύγραμμα βουνά. Το βουνό του Απέσαντος, πρώτα, με τραπεζοειδές σχήμα (μπορείτε να το παρατηρήσετε ταξιδεύοντας σήμερα από τον άξονα Κορίνθου – Τριπόλεως), το βουνό του Τρικάρανου έπειτα, με τρίκορφο επίμηκες σχήμα και τέλος το βουναλάκι του Τρητού με το κωνοειδές σχήμα. Και τα τρία ανακαλούν εικόνες μυθικών άθλων και ιστορικών αγώνων αποκαλύπτοντας έργα κλασικής ωραιότητας και παντοτινής γοητείας.
Εξαιτίας των βουνών αυτών η επικοινωνία ανάμεσα στις δυο αυτές περιοχές – πεδινές λεκάνες (Κορίνθου και Αργολίδας) που κάποτε αποτελούσαν ενοποιημένη περιφέρεια, είναι προβληματική, πρώτα απ’ όλα λόγω του δύσβατου ημιορεινού αναγλύφου κι έπειτα λόγω των πολλών διαδοχικών στενώσεων – χαραδρών που παραμένουν ακόμη και σήμερα – οι περισσότερες – αδιαπέραστες, καθώς η χαμηλή ποώδης (ακανθώδης) βλάστηση και η διάτμηση των εδαφών αυτών σε πολυποίκιλες πετρώδεις πλαγιές, επιεικώς απάτητες, καθιστούν την επικοινωνία δύσκολη και χρονοβόρα.
*
Στα χρόνια της Επανάστασης τρεις ήταν οι διέξοδοι – διαδρομές – περάσματα από την Κορινθία προς την Αργολίδα (και το αντίστροφο) που πραγματοποιούσαν οι ταξιδευτές, οι εμπορευάμενοι και οι περιηγητές του Μοριά, αλλά και οι στρατιές των πολέμαρχων που είχαν μπει για τα καλά στο πετσί του αγώνα, οι μεν για την απελευθέρωση κι οι δε για την οριστική υποταγή των εξεγερμένων.
Οι τρεις αυτές διαβάσεις ήταν οι παρακάτω:
Η πρώτη και κλασική διάβαση ήταν αυτή του Αγιονορίου, η οποία χρησιμοποιούσε το συντομότερο στενό ανάμεσα στα χωριά Πρόσυμνα Αργολίδας, Αγιονόρι, Κλένια, Χιλιομόδι και Ακροκόρινθος Κορινθίας.
Η δεύτερη ήταν η στενή διάβαση των Δερβενακίων, με αρχή το Άργος, και συνέχεια το Κουτσοπόδι, το Φίχτι, τα Δερβενάκια, τα Χάνια του Αγίου Βασιλείου με τελική έξοδο στο Σολωμό και τον Ακροκόρινθο.
Ανάμεσα στις δυο αυτές διαβάσεις – φυσικά περάσματα, με κάποιο τρόπο – υπάρχει και μια τρίτη, του Αγιοσώστη, η οποία έχει την ίδια διεύθυνση και η τομή της ευθειάζει παράλληλα προς τις άλλες δύο που είναι πιο χαρακτηριστικές.
Η τρίτη τέλος διάβαση ήταν, από τη μια, πολύ μεγάλη και χρονοβόρα κι από την άλλη, ορεινή καθώς ξεκινούσε από το Άργος για να περάσει βόρεια από το Σχινοχώρι, τη Στέρνα, να διασχίσει τα υψίπεδα της Νεμέας και να καταλήξει μέσω Στυμφαλίας στην Κόρινθο. Μιλάμε για μια τεράστια ψαλίδα ανισοϋψών διασχίσεων που ελάχιστοι εγνώριζαν και πραγματοποιούσαν, μόνο και μόνο για να αποφεύγουν τις κακοτοπιές και τους κινδύνους που καραδοκούσαν στα άλλα δυο περάσματα. Οι κίνδυνοι της εποχής εκείνης δεν ήταν και λίγοι.
Κάνοντας μια μικρή παρέκβαση στην τοπογραφία της επαναστατημένης Αργολιδοκορινθίας, στην οποία έδρασε ο Θοδωρής Κολοκοτρώνης, θα πρέπει να επισημάνουμε δυο κοινωνίες δρόμων που έχουν παγκόσμια ιστορική σημασία στην επικοινωνία των δυο σημαντικών ελληνικών φυλών της αρχαιότητας, των Κορινθίων και των Μυκηναίων.
Η πρώτη αφορά στον ξεχασμένο σήμερα αρχαίο μυκηναϊκό δρόμο που αποτελούσε την κύρια διάβαση των Μυκηναίων προς την Κόρινθο, ο οποίος δρόμος, αφού παρέκαμπτε το όρος Τρητός, από νότια, περνούσε από το διάζωμα του Αγιονορίου, (σε όλο το μήκος του είναι ορατά τα υπολείμματα της αρχαίας καροποίητης οδού), για να καταλήξει στο Χιλιομόδι μέσω της αρχαίας πόλης Τενέας (σημερινή Κλένια).
Ο δεύτερος αφορά στις περίφημες περιηγητικές διαδρομές που πραγματοποίησε ο Παυσανίας, περνώντας από την Κόρινθο στο Άργος και τις Μυκήνες. Η διάβαση που χρησιμοποίησε ο Παυσανίας στις περιγραφές του (ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΑ) αφορούσε βεβαίως το στενό των Δερβενακίων, ως τη συντομότερη οδό επικοινωνίας από την Κόρινθο για το Άργος. Τη διάβαση αυτή που ο Έλληνας περιηγητής από τον Πόντο την ξεκινάει από την Αρχαία Νεμέα τη χρησιμοποιούσαν όλοι οι ενδιαφερόμενοι τα αρχαία χρόνια, και ακολουθούσε τον σημερινό παλιό αυτοκινητόδρομο Κορίνθου – Άργους ως εξής: Κόρινθος – Νεμέα – Δερβενάκια – είσοδος στο στενό, όπου και ο σιδηροδρομικός σταθμός Νεμέας – Δερβενακίων και έξοδος στο Φίχτι, δυτικά των Μυκηνών.
Βέβαια ο Παυσανίας έκαμε κι άλλες διαδρομές – διασχίσεις στο εσωτερικό μέτωπο της Αργολιδοκορινθίας, οι οποίες έμειναν (και καταγράφηκαν) ως μοναδικές στον παγκόσμιο χάρτη των αρχαιολογικών και ιστορικών οδοιπορικών που αποκάλυψαν ένα πλήθος από χαμένες αρχαίες πόλεις, με οχυρώσεις, στίβους, θέατρα, αγορές, ναούς και ακροπόλεις, που άφησαν άφωνη την ανθρωπότητα.
Εμείς όμως εδώ είμαστε αναγκασμένοι να περιοριστούμε στα περάσματα – διαβάσεις που ενδιαφέρουν την Επανάσταση του ’21 και την εξέλιξη των αναμετρήσεων και μαχών ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους.
Όλα τα πιο πάνω περάσματα – διαβάσεις που ήταν καταγεγραμμένα τόσο από τον Παυσανία, όσο και από τις τουρκικές υπηρεσίες, ήταν σε γνώση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που ήξερε κάθε μορφολογική ιδιαιτερότητα των εδαφών, των στενών, των υψωμάτων και των διαβάσιμων χαραδρών.
Έτσι κατάφερε – όπως θα δούμε – να εγκλωβίσει τη στρατιά του Δράμαλη σε δυο διαφορετικά σημεία, που θεωρούνταν δύσβατα και γι’ αυτό απρόσφορα σημεία διέλευσης μάχιμων δυνάμεων, εάν και εφόσον φυλάσσονταν καλά οι γύρω κρύπτες και πλαγιές των χαμηλόβουνων υψωμάτων.
Τα σημεία αυτά ήταν τα στενά των Δερβενακίων, τα οποία λίγο ή πολύ είναι γνωστά και σήμερα, τόσο από την κατασκευή του παλιού δρόμου Κορίνθου – Άργους – Τρίπολης, όσο και από τη γραμμή του τρένου που οι ράγες του χαράχτηκαν μέσα στη στενοποριά των Δερβενακίων.
Των στενών αυτών ο Κολοκοτρώνης είχε κρατήσει ο ίδιος τη φύλαξη, ενώ τη φύλαξη των στενών Αγιονόρι και Στεφάνι την εμπιστεύτηκε στους Νικηταρά και Φλέσσα με 800 αντρειωμένους, ώστε να παρενοχλούν το πέρασμα των Οθωμανών του Δράμαλη από εκεί. Τέλος είχε συλλάβει και το σχέδιο να παρεμποδίσει τους Τούρκους να διαφύγουν τυχόν μέσω Νεμέας και Στυμφαλίας, γι’ αυτό και απέκλεισε τον δρόμο προς τα εκεί, τοποθετώντας τον Πλαπούτα με άλλους 800 άντρες έξω από το Σχινοχώρι, που αποτελούσε την υποχρεωτική διάβαση για τη δυτική Κορινθία.
Εδώ πρέπει να σταθούμε σε ένα ιστορικό γεγονός που κόστισε στον τουρκικό στρατό. Ο Δράμαλης είχε διαπράξει το σοβαρό λάθος, παρά τις αντίθετες εντολές της περιφερειακής τουρκικής εξουσίας, να διεισδύσει στην Αργολίδα, προκειμένου να τιμωρήσει τους Αργείτες της Λάρισας. Στρατοπέδεψε λοιπόν γύρω από το Άργος, αλλά με την έμβαση του καλοκαιριού ο πολυάριθμος στρατός του έμεινε από τρόφιμα και νερό που τους τα στέρησε ο Κολοκοτρώνης κι έτσι άρχισε ο λιμός. Τα βρήκε λοιπόν μπαστούνια σχετικά με την επισίτιση του στρατεύματός του και βιαστικά γύρεψε να επιστρέψει στην Κόρινθο.
Επιστρέφοντας σε κακή κατάσταση μέσα από το στενό των Δερβενακίων, έπεσε στην παγίδα που του είχε στήσει ο Κολοκοτρώνης, ο οποίος έκλεισε τους πόρους τόσο στα στενά των Δερβενακίων, όσο και στο στενό του Αγιονορίου, παραλύοντας την τούρκικη αρμάδα, η οποία διαλύθηκε μέσα σε τρεις μέρες από τα βόλια των Ελλήνων που ήταν ακροβολισμένοι στις πλαγιές των στενών. Το κύριο χτύπημα όμως ο Δράμαλης το δέχτηκε μέσα στα στενά των Δερβενακίων, όπου έχασε μεγάλο μέρος από το στράτευμά του, αφού ήταν αδύνατο να διέλθει χωρίς απώλειες, πέφτοντας στην παγίδα που του έστησε ο Κολοκοτρώνης.
Αλλά στη δεύτερη διάβαση, που στον περισσότερο κόσμο είναι άγνωστη – αυτή του Αγιονορίου – θα σταθούμε λίγο παραπάνω, δεδομένου ότι είναι η διάβαση που σφράγισε τον κύκλο της συντριβής των Οθωμανών την τελευταία μέρα των εχθροπραξιών, την 28η Ιουλίου του 1822 δηλαδή και σήμανε την οριστική απόσυρση των Τούρκων από τα ύπαιθρα του Μοριά.
Παρόλο το εμπνευσμένο σχέδιο του Κολοκοτρώνη για τον πλήρη αποκλεισμό της στρατιάς του Δράμαλη μέσω Δερβενακίων, οι Τούρκοι επινόησαν αλλαγή ρότας επιχειρώντας να διαφύγουν από το Αγιονόρι. Εκεί το πέρασμα το φυλούσαν ο Νικηταράς, το τσακάλι της Μεγαλόπολης, και ο Νικήτας Φλέσσας, αδερφός του Παπαφλέσσα.
Κάνοντας ωστόσο έναν αντιπερισπασμό ο Δράμαλης κινήθηκε εναντίον του σώματος του Νικηταρά που ήταν καλυμμένο στις παρυφές του Αγίου Βασιλείου, ένα κάπως απομονωμένο σημείο κοντά στα Δερβενάκια αφήνοντας ο Τούρκος μικρή δύναμη στο Αγιονόρι για να απασχολεί τους άνδρες του Φλέσσα.
Η κύρια δύναμη του Δράμαλη στην αρχή πήρε πόδι προκαλώντας σοβαρές απώλειες στους άντρες του Νικηταρά, αλλά αυτό το ψυλλιάστηκε ο Φλέσσας κι έτρεξε σε βοήθεια του Νικηταρά. Τα δυο τσακάλια του Μοριά κατάφεραν και τράβηξαν τους Τούρκους προς το Στεφάνι, ένα χωριό απέναντι από το Αγιονόρι, στο οποίο ταμπουρώθηκε το σώμα του Φλέσσα, ενώ οι λαβωμένοι του γενναίου Νικηταρά, ακροβολίστηκαν στην απέναντι πλαγιά, για να εξαπολύσουν, ελάχιστοι αυτοί, απέναντι σε πολυάριθμα στίφη, γενική αντεπίθεση, βάζοντας τους Τούρκους στη μέση, τους οποίους και εξολόθρευσαν.
Το αστείο του θέματος – με τα σημερινά βλέμματα – είναι ότι οι λιγούρηδες πολεμιστές του Νικηταρά και του Φλέσσα αδιαφόρησαν για τα υπολείμματα της στρατιάς των Τούρκων που αλλόφρονες κοιτούσαν πώς θα σωθούν διαφεύγοντας από το στενό, για να ριχτούν πάνω στα λάφυρα, που άφηναν πίσω τους οι φυγάδες.
Τέτοια ήταν η αποτελεσματικότητα της μάχης του Αγιονορίου, για την οποία μάλιστα λέγεται πως οι γυναίκες του όμορφου και απομονωμένου αυτού χωριού πήραν στο κυνήγι τους Τούρκους πετώντας τους πέτρες.
Είναι εντυπωσιακή η εικόνα αυτή, ακόμα και σήμερα, από το ύψος του κάστρου του Αγιονορίου με τα σπίτια του χωριού να σκορπίζονται στις παρυφές του, μέσα σε ένα άγριο τοπίο, εντελώς απομονωμένο κι αφιλόξενο. Εύκολα λοιπόν μπορεί ο καθένας να αναπλάσει την εικόνα που διασώζει ο Φωτάκος, με τις γυναίκες του χωριού, από το ύψος του κάστρου να ρίχνουν λιθάρια εναντίον των πανικόβλητων φυγάδων.
Η κατάληξη της στρατιάς του Δράμαλη ήταν να φτάσει πετσοκομμένη στην Κόρινθο και να μην ξανατολμήσει να βγει στον Αργολικό κάμπο.
Έτσι τα χτυπήματα που κατάφερε ο Κολοκοτρώνης με τον τρόπο που έκλεισε τα τρία στενά της Κορινθίας με την Αργολίδα, ήταν καθοριστικά και ανάγκασαν τους Τούρκους επιτελείς να αποσυρθούν στην Πάτρα, εγκαταλείποντας ύστερα και από τρεις ανεπιτυχείς απόπειρες να σπάσουν τον κλοιό του Κολοκοτρώνη σε όλα τα φυλασσόμενα περάσματα, όπως τα περιγράψαμε παραπάνω.
*
Σήμερα κανένας σχεδόν δεν βλέπει τους ανδριάντες των δυο γενναίων της Επανάστασης, του Κολοκοτρώνη και του Νικηταρά, που κέρδισαν τις δυο πιο κρίσιμες μάχες που δόθηκαν στα Δερβενάκια και στο Αγιονόρι.
Και τούτο γιατί ο ένας ανδριάντας, του Κολοκοτρώνη, είναι στημένος σε ένα ύψωμα του Άγιου Σώστη, ελάχιστα πάνω από τα Δερβενάκια, ενώ ο άλλος, του Νικηταρά, βρίσκεται στην είσοδο του Αγιονορίου, στον δρόμο για το Χιλιομόδι Κορινθίας.
Ο πιο εντυπωσιακός ανδριάντας του Νικηταρά όμως, χάλκινος, με φουστανέλα και φέσι, βρίσκεται στην Τουρκολέκα, ένα μαρτυρικό κι εντελώς απομονωμένο, αλλά πανέμορφο χωριό της Αρκαδίας, το πατρώο του ιδιόρρυθμου αγωνιστή.
*
Κλείνοντας το μικρό αυτό αφιέρωμα στους τόπους όπου έδρασαν οι μεγάλοι της Ελληνικής Επανάστασης, οφείλουμε μια μικρή υπόμνηση: Ότι οι τόποι αυτοί μπορεί να μην είναι τουριστικοί, αλλά διαθέτουν τεράστια ιστορική σημασία και γεωφυσική ομορφιά και ζητούν όχι μόνο να τους προσκυνήσουμε, αλλά και να τους περπατήσουμε, αφού ανάμεσά τους ξεδιπλώνονται υπέροχες οδοιπορίες, οι οποίες μάλιστα ενώνουν και διάσημες μεταξύ τους αρχαίες πόλεις.
Θα πρότεινα μάλιστα τις παρακάτω σημειολογικές διαδρομές:
α. Δερβενάκια – Αρχαία Νεμέα,
β. Μυκήνες – Στεφάνι – Αγιονόρι (αρχαίος μυκηναϊκός δρόμος),
γ. Άγιος Βασίλειος – Αρχαίες Κλεωνές και
δ. Αγιονόρι – Κλένια (Αρχαία Τενέα) – Χιλιομόδι.
21-2-2021