Του Δημήτρη Β. Προύσαλη,
αφηγητή, υπ. δρ Λαογραφίας ΕΚΠΑ,
Παραμύθια και Μύθοι στου Κένταυρου τη ράχη
Το κομβικό ορόσημο των 200 χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821, ως σημείου σταθμός για την Εθνική Παλιγγενεσία, αποτελεί αφορμή για μια πρωτόγνωρη κινητικότητα που αποτυπώνεται σε ένα πλήθος δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο, εντός και εκτός συνόρων. Παίρνει μάλιστα μια ιδιαίτερη βαρύτητα αν κανείς αναστοχαστεί την ποιοτική πραγματικότητα ως αντανάκλαση της ιστορικής διαδρομής της επετείου, όπως τούτη παρουσιαζόταν στα 50χρονα το 1871, όταν η Ελλάδα είχε το 50% της σημερινής της εδαφικής έκτασης, στα 100χρονα το 1921 όταν δρομολογούνταν οι όροι της επερχόμενης μικρασιατικής καταστροφής και ο κόσμος κινούνταν ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους, στα 150χρονα το 1971, όταν η χώρα ήταν κάτω από μια ακόμη δικτατορία, τούτη τη φορά της χούντας των συνταγματαρχών και στα 200χρονα το 2021, που η Ελλάδα ως μέρος του παγκόσμιου χωριού δοκιμάζεται από τις συνθήκες της πανδημίας του Covid-19 μέσα σε σύνθετα κοινωνικά και εθνικά προβλήματα.
Η αναζήτηση συνδέσεων των τοπικών κοινωνιών με τη σημαντικότητα των γεγονότων που ξαναγέννησαν τον ελληνισμό, όπως αυτό προκύπτει από την τρέχουσα χρονιά, φέρνει στο προσκήνιο μια σπουδαία μορφή της γλυπτικής τέχνης της μαγνησιακής γης, από τον Άγιο Γεώργιο Νηλείας, τον Πηλιορείτη Νικόλα Παυλόπουλο (1909-1990). Ο «πατέρας» 1500 «παιδιών» έργων – κατά τον αείμνηστο Κώστα Λιάπη – απλωμένα σε όλη την Ελλάδα, καλλιτέχνη με τις διεθνείς και πανελλήνιες διακρίσεις και βραβεύσεις, ξεχώρισε τόσο ως γλύπτης, όσο και ως χαράκτης και συνομίλησε δημιουργικά με το μάρμαρο, τον ορείχαλκο και το ξύλο, αποτυπώνοντας έναν πλούσιο και ποικίλο σε μορφές θεματικό κόσμο. Η ελληνική μυθολογία, η ιστορία, η λογοτεχνία, η κοινωνική ζωή, ο επιστημονικός κόσμος, η πολιτική και εκκλησιαστική ζωή υπήρξαν δεξαμενές άντλησης για τις μορφές που σμίλεψε αριστοτεχνικά μέσα από το αναγνωρίσιμο ακαδημαϊκό-κλασικό ύφος που χαρακτήρισε τη γλυπτική του παραγωγή. Έργα του ως έκφραση τέχνης αποτέλεσαν ταφικά μνημεία, ανδριάντες, προτομές, αγάλματα, μετάλλια, ηρώα, μνημεία πεσόντων, αλλά και χαρακτικά.
Ο ελληνικός κόσμος υπήρξε σταθερός πόλος κίνησης του Νικόλα και η ιστορία του έδωσε πολλές φορές τη δυνατότητα στον Αϊγιωργίτη καλλιτέχνη του Πηλίου να «συνομιλήσει» με ξεχωριστές προσωπικότητες που χρωμάτισαν σημαντικές στιγμές από τη διαδρομή του Ελληνισμού, αφού συνδέθηκαν με καθοριστικά γεγονότα της νεότερης ιστορίας, κρατώντας στη μνήμη του σύγχρονου κόσμου στάσεις, συμπεριφορές, χαρακτήρες, ποιότητες προς μελέτη, αναστοχασμό και μίμηση. Ο κόσμος του 1821 κατέχει ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στις δημιουργίες του γλύπτη και διακρίνεται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: Την Προεπαναστατική περίοδο, την περίοδο της Επανάστασης και τα χρόνια μετά την Επανάσταση, αλλά που συνδέονται κομβικά με αυτήν, ενώ καλύπτουν γεωγραφικά με την τοποθέτησή τους όλη σχεδόν την ελληνική επικράτεια (Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, Ήπειρο, Πελοπόννησο, Επτάνησα, Μακεδονία, Θράκη) πλην της Κρήτης και των Νησιών του Αιγαίου Πελάγους.
Στην πρώτη κατηγορία, τα χρόνια πριν το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821, συναντάται η μορφή του Διονυσίου Β’ του Φιλόσοφου ή Σκυλόσοφου (-1611), Επισκόπου Λαρίσης και Τρίκκης, οργανωτή των δύο αποτυχημένων προεπαναστατικών κινημάτων στην Ήπειρο το 1600 και 1611, με μαρμάρινη προτομή στην Παραμυθιά της Θεσπρωτίας, ο φημισμένος Κλέφτης Κατσαντώνης (Αντώνης Μακρυγιάννης 1775-1808) στο Πάρκο των Ηρώων στα Γιάννενα με ολόσωμο ορειχάλκινο άγαλμα, καθώς και ο πρόδρομος Διαφωτιστής Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) με ανάγλυφη στήλη στον Κισσό του Πηλίου, όπου η παράδοση τον θέλει να διδάσκει ως δάσκαλος.
Στην κατηγορία δημιουργημάτων των επαναστατικών χρόνων (1821-1829) παρατηρείται μια ποικιλία στη μορφή των γλυπτών του Νικόλα. Σε αυτά τα έργα συμπεριλαμβάνεται στην Ορεστιάδα ο μαρμάρινος ανδριάντας του ιερομάρτυρα Αγίου Κυρίλλου του ΣΤ’ του Ανδριανουπολίτη (1769-1821), Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, το ορειχάλκινο άγαλμα του πυρπολητή Γιώργου Ανεμογιάννη με τον μαρτυρικό θάνατο (1798-1821) τοποθετημένο στο λιμάνι του Γαΐου στους Παξούς, η προτομή του στρατηγού Γεώργιου Καραϊσκάκη (1782-1827) στο Πολεμικό Μουσείο της Αθήνας, το γιγάντιο μαρμάρινο άγαλμα (5μ.) του ήρωα Οδυσσέα Ανδρούτσου (1788-1825) στην Πρέβεζα, τη μαρμάρινη προτομή του Μηλιώτη Φιλικού Άνθιμου Γαζή (1764-1828) πρωτεργάτη της συμμετοχής του Πηλίου στην Επανάσταση του ’21 – στην Πλατεία Ελευθερίας στον Βόλο, τον μαρμάρινο ανδριάντα του Μοραΐτη αγωνιστή Στάικου Σταϊκόπουλου (1799-1835) πορθητή του κάστρου του Παλαμηδίου στο Ναύπλιο, τη μαρμάρινη προτομή του Εθνομάρτυρα Γρηγόριου Καλαμαρά (1769-1821) Επισκόπου Άργους και Ναυπλίας στο Άργος και η προτομή του σεμνού πατριδοκεντρικού στρατηγού Γιάννη Μακρυγιάννη (1797-1864) στην Άρτα.
Στην κατηγορία της μετεπαναστατικής περιόδου του 1821 – αλλά με άμεση σύνδεση με αυτό – συμπεριλαμβάνονται κυρίως προτομές από μάρμαρο, όπως αυτές των ακέραιων δικαστών του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που αρνήθηκαν να υπογράψουν τη θανατική του καταδίκη στα χρόνια του Όθωνα στη διάρκεια της ντροπιαστικής δίκης του 1834, Αναστάσιου Πολυζωίδη (1802-1872) και Γεωργίου Τερτσέτη (1800-1874) – ο τελευταίος έγινε και καταγραφέας – αποδέκτης των απομνημονευμάτων του Γέρου του Μοριά. Οι «δίδυμες» προτομές των δύο αντρών βρίσκονται τοποθετημένες τόσο έξω από το Δικαστικό Μέγαρο στο Ναύπλιο, όσο και στον ανάλογο χώρο των Δικαστηρίων στη Θεσσαλονίκη για να υπενθυμίζουν τόσο τη στάση τους, αλλά και τη δεοντολογία των λειτουργών.
Ένα τελευταίο δημιούργημα της μετεπαναστατικής περιόδου, με χρονική τοποθέτηση στα νεότερα χρόνια, αλλά αναμφισβήτητα με στενή αναφορά και σχέση με τον κόσμο του 1821, αποτελεί η μαρμάρινη προτομή του Γιάννη Βλάχου-Βλαχογιάννη (1867-1945) λογοτέχνη και ιστοριοδίφη-ερευνητή και οργανωτή των Γενικών Αρχείων του Κράτους, με την πολύτιμη προσφορά της διάσωσης και συγκέντρωσης αρχειακού υλικού από τους πρωταγωνιστές του Αγώνα, η οποία βρίσκεται στη γενέτειρά του τη Ναύπακτο.
Οι προτομές του γλύπτη Νικόλα διακρίνονται από την τοποθέτηση των απεικονιζόμενων μορφών σε ευθεία θέση ή ελαφρά ανεπαίσθητη, αλλά υπαρκτή κλίση προς τα δεξιά, οι ανδριάντες του χαρακτηρίζονται από μια εσωτερική δύναμη, ενώ τα αγάλματα των αγωνιστών μέσα από την κίνηση ή τη στατική τους θέση προβάλλουν μια συναισθηματική ένταση επιβάλλοντας την παρουσία τους στον χώρο.
Η καθεμιά μορφή που απεικονίστηκε μέσω της γλυπτικής τεχνοτροπίας και της σμιλευτικής έμπνευσης του Νικόλα Παυλόπουλου, αλλά και συνολικά το έργο της συγκεκριμένης χρονικής αναφοράς, που εδώ βρίσκει επίκαιρη αφορμή για να τεθεί στο επίκεντρο της προσοχής, αποτελεί μια διαρκή προσκλητική απεύθυνση προς τους σκεπτόμενους ανήσυχους εφήβους και αγωνιούντες ενηλίκους που εκτιμούν ότι οι επέτειοι αποτελούν μια σοβαρή ευκαιρία διαλόγου, ενθύμησης και αναστοχασμού για να εξακολουθήσουν και στο μέλλον να γιορτάζονται από όσους διαχειρίζονται και επικαλούνται την εν λόγω κληρονομιά. Το Εικαστικό Μουσείο του γλύπτη Νικόλα θα κυκλοφορήσει στο επόμενο διάστημα ηλεκτρονικό βιβλίο (e-book) με τα έργα του Αϊγιωργίτη δημιουργού που αναφέρονται στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Η διαδικτυακή σελίδα του Μουσείου είναι nicolas-museum. blogspot.com/.