Νίκος Σιδέρης: Το ζητούμενο είναι να χτυπήσουμε το κακό στη ρίζα του

Κάθε συζήτηση με τον ψυχίατρο, ψυχαναλυτή και συγγραφέα κ. Νίκο Σιδέρη αποτελεί ένα κεφάλαιο για όσους ενδιαφερόμαστε για την εμβριθή επιστημονική ματιά σε φλέγοντα κοινωνικά ζητήματα.

Η σημερινή συζήτηση έγινε με αφορμή το νέο του βιβλίο «Δύναμη και βία στην εφηβεία» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Ο κ. Σιδέρης θα βρίσκεται στον Βόλο την Παρασκευή 11 Οκτωβρίου, στις 19.30, στο αμφιθέατρο του τμήματος Οικονομικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βόλου (πρώην Γαλλικό Ινστιτούτο, Γ. Καρτάλη 72) προσκεκλημένος από τον Δικηγορικό Σύλλογο Βόλου στο πλαίσιο του κύκλου ομιλιών κοινωνική θεματολογίας «Ιδεοδείκτες».

Μετά την ομιλία του θα ακολουθήσει συζήτηση με το κοινό.

Συνέντευξη 

Χαριτίνη Μαλισσόβα 

«Δύναμη και βία στην εφηβεία», με υπότιτλο «Μια στρατηγική για γονείς και εκπαιδευτικούς», το βιβλίο σας που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Θα μας δώσετε κάποια στοιχεία του;

Άνθρωποι, αρχές και κοινωνία βρίσκονται σε αμηχανία και απόγνωση μπροστά στο φαινόμενο της εφηβικής βίας. Οι μέχρι τώρα παρεμβάσεις ίσως προσέφεραν κάτι, όμως δεν κατάφεραν να αναχαιτίσουν την επιδημία του κακού και, πολύ περισσότερο, να χτυπήσουν το κακό στη ρίζα του.

Αυτή η μελέτη αναλύει διεξοδικά τους μηχανισμούς της εφηβικής βίας, συνθέτοντας έρευνες και παρατηρήσεις με μία μέθοδο που αξιοποιεί τις κοινωνικές επιστήμες, την ψυχοδυναμική και τη συστημική προσέγγιση, καθώς και τη στρατηγική σκέψη. Οι ρηξικέλευθες προσεγγίσεις του ίσως καλύψουν το κενό κατανόησης και αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων για την καταπολέμηση της εφηβικής βίας.

Σε μια εποχή που οι στρατηγικές και οι παιδαγωγικές μέθοδοι δείχνουν να αδυνατούν να καλύψουν το μεγάλο πρόβλημα της βίας στην εφηβεία, ποιες στρατηγικές μπορούν να προλάβουν ή να διορθώσουν το «κακό»;

Η πρώτη στρατηγική είναι η αποκάλυψη των πολυεπίπεδων μηχανισμών του φαινομένου και η σύνθεσή τους σε επιχειρησιακά μοντέλα, που επιτρέπουν στο μυαλό να σκεφτεί ρεαλιστικά και επινοητικά ώστε να διαμορφώσει πλάνα παρέμβασης που να είναι αποτελεσματικά.

Η δεύτερη στρατηγική είναι η κατανίκηση του πιο αινιγματικού και ανησυχητικού στοιχείου της σύγχρονης εφηβικής βίας, που είναι η σαγήνη την οποία ασκεί στις ψυχές παιδιών και εφήβων. Όσο υπάρχει αυτή η σαγήνη, τίποτα δεν μπορεί να γίνει!

Τρίτη στρατηγική είναι η παιδαγωγική αξιοποίηση του ενυπάρχοντος, δηλαδή στοιχείων που ήδη βρίσκονται στην ψυχή και τον κόσμο των εφήβων, όπως η λατρεία τους για τους υπερήρωες.

Συνδυάζοντας διορατικότητα, στρατηγική σκέψη (αντί για διαχείριση) και γνώση του κόσμου των παιδιών και των εφήβων, η ιστορικά καθορισμένη συλλογική παθολογία «εφηβική βία» μπορεί να θεραπευτεί.

Από τη μακρόχρονη εμπειρία σας ποια είναι τα στοιχεία που συνετέλεσαν στο να μεγιστοποιηθεί το πρόβλημα της βίας στα σχολεία, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια;

Οι λόγοι είναι πολλοί και αναλύονται διεξοδικά στο βιβλίο. Όμως όλοι αυτοί συγκλίνουν και κρυσταλλώνονται με τη μορφή της εφηβικής βίας επειδή υπάρχει ένα πυρηνικό στοιχείο: Ο ναρκισσισμός που εμποτίζει και διαβρώνει όλη την κοινωνία, μαζί και τον κόσμο των εφήβων – σχολείο, σόσιαλ, παρέες… Η επιδίωξη εμφάνισης ενός φουσκωμένου εγώ καθιστά το σχολείο πασαρέλα ναρκισσισμού, όπου οι έφηβοι ανταγωνίζονται για το ποιος είναι «ο πιο……….»: Δημοφιλής, πλούσιος, ωραίος, μοιραίος, με το καλύτερο κινητό κ.λπ.

Αυτός ο φαντασιακός ανταγωνισμός τείνει να εκφυλίζεται σε δύο ιδέες: «Φα’ τους να μη σε φάνε» και «ο πρώτος τα παίρνει όλα».

Στους μεγάλους, το μέτρο της πρωτιάς είναι το χρήμα: Έχω πολλά λεφτά, πω πω ποιος είμαι εγώ! Έχω μεσαία, κάτι είμαι κι εγώ… Δεν έχω αρκετά, δύσκολη η θέση μου.

Στους έφηβους, ωστόσο, το μέτρο της αξίας και της θέσης ανθρώπων και πραγμάτων δεν μπορεί να είναι το χρήμα, αφού δεν έχουν δικά τους χρήματα… Έτσι έψαξαν κάποιο άλλο μέτρο. Και βρήκαν ότι αυτό που θα βγάλει πρώτο στην πασαρέλα ναρκισσισμού είναι η δύναμη, που μάλιστα φαντάζονται ότι τη διαθέτουν σε αφθονία – κι αν όχι εγώ μόνος μου, με μερικούς ακόμη: Έτσι γεννιούνται οι εφηβικές αγέλες ή και «συμμορίες».

Τώρα, η πιο πρόχειρη και εύκολη επίδειξη δύναμης είναι η βία. Η ακατέργαστη βία, όχι η έντεχνη (όπως στο καράτε…), που προϋποθέτει τέχνη, τήρηση αυστηρών κανόνων και σεβασμό του αντιπάλου. Η βία της αγέλης που ασκείται σε στόχο αδύναμο, ανήμπορο να αμυνθεί. Κι όλα αυτό να βαφτίζεται «μαγκιά», ενώ είναι σαφώς θρασυδειλία και, για τον αληθινό μάγκα, ξεφτίλα (το να τα βάζεις με τον αδύναμο).

Εδώ αναφύεται και η απόλαυση του κακού (ο παλιός καλός σαδισμός) που προκαλείται από την αθέμιτη βία. Και το όλο σύμπλεγμα λατρεία της δύναμης –  σαγήνη της βίας – απόλαυση του κακού, που αλληλοτροφοδοτούνται και όσο υπάρχουν η εφηβική βία θα παραμένει ανίκητη.

Σε ποιο βαθμό το σχολείο μπορεί να σώσει ό,τι δεν έχει καταφέρει η οικογένεια;

Μόνο του το σχολείο μπορεί να κάνει μερικά μόνο πράγματα, όπως και η οικογένεια μόνη της μπορεί να κάνει μερικά πράγματα. Αν όμως συνεργαστούν οικογένεια και σχολείο, στο πλαίσιο μιας αποτελεσματικής στρατηγικής, μπορούν να κάνουν θαύματα.

Τι μπορούμε να κάνουμε για να μην επεκταθεί κι άλλο το φαινόμενο;

Το ζητούμενο δεν είναι να παραμείνουμε στην άμυνα και να ελπίζουμε ότι απλώς θα φρενάρουμε την επέκτασή του. Το ζητούμενο είναι να χτυπήσουμε το κακό στη ρίζα του, που είναι η νοσηρή σαγήνη και απόλαυση του κακού. Το βιβλίο εκθέτει και μια συνολική στρατηγική θεώρηση και συγκεκριμένους τρόπους ενέργειας, που είναι άμεσα εφαρμόσιμοι στο σπίτι και στην τάξη, χωρίς να προϋποθέτουν οπωσδήποτε σεμινάρια επιμόρφωσης. Για πολλά, το να γνωρίζεις τον κόσμο των εφήβων και η αξιοποίηση του ενυπάρχοντος αρκούν για να δρομολογηθεί μία λυτρωτική διαδικασία.

Τι ωθεί ένα παιδί στην τρυφερή ηλικία των 15 και 16 ετών να θέλει να προκαλεί πόνο και να κάνει κακό; 

Το τρίπτυχο «λατρεία της δύναμης – σαγήνη της κακίας – απόλαυση του κακού» είναι η διαθέσιμη εκρηκτική ύλη, η οποία πυροδοτήθηκε κυρίως από την επέλαση του ναρκισσιστικού εγωκεντρισμού και των συναφών φαντασιώσεων παντοδυναμίας, αλλά και από τις διαρκείς επιθέσεις αφρόνων που υπέσκαπταν τη γονεϊκή και διδακτική λειτουργία.

Είναι δυνατόν ο έφηβος να εκπαιδευτεί ώστε τη δύναμη που χρησιμοποιεί για να καταφερθεί εναντίον των συνομηλίκων του να τη χρησιμοποιήσει για να κάνει καλό;

Η χρήση της δύναμης στην υπηρεσία του καλού, για την καταπολέμηση του κακού και την προστασία των αδυνάμων, είναι κάτι που ενυπάρχει ουσιαστικά στην ψυχή και τον κόσμο των εφήβων, με κύριο υπόδειγμα τον ιπποτισμό που ενσαρκώνουν οι υπερήρωες ξεδιπλώνοντας δύναμη, γενναιότητα και υπεράσπιση του δικαίου. Ας γνωρίσουμε λίγο τον κόσμο των παιδιών μας, ώστε να μπορούμε να τους πούμε πειστικά «παιδί μου, κάν’ το όπως ο Μπάτμαν». Η καλλιέργεια μιας τέτοιας αναφοράς σε θετικό υπόδειγμα δύναμης είναι πολύτιμη προσφορά στο παιδί μας – και σίγουρα καλύτερη από κούφια συνθήματα όπως «το μπούλινγκ πρέπει να σταματήσει!» (από αφίσα στους δρόμους).

Πώς μπορεί το βιβλίο σας να βοηθήσει τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς στην κατεύθυνση αυτή;

Πρώτο, τους επιτρέπει να «ξεκλειδώσουν το μυαλό τους», όπως ειπώθηκε σε μια τηλεοπτική συζήτηση για το βιβλίο. Δηλαδή, να μη βρίσκονται σε απόγνωση μπροστά σ’ ένα φαινόμενο που μοιάζει ακατάληπτο, παράξενο, αλλόκοτο… που δεν έπρεπε να υπάρχει! Αλλά να κατανοήσουν τη λογική τους και να εφαρμόσουν παιδαγωγικές μεθόδους για την κατανίκησή του.

Δεύτερο, τους υποδεικνύει συγκεκριμένους τρόπους γι’ αυτό που αποκαλώ «παιδαγωγική αξιοποίηση του ενυπάρχοντος». Δηλαδή, να μη σπάνε το κεφάλι τους προσπαθώντας να επινοήσουν κάτι που θα μιλούσε στους εφήβους. Αλλά να ξεκινήσουν από σημαντικά στοιχεία που ενυπάρχουν στον ψυχισμό και τον κόσμο τους, να τα καλλιεργήσουν και έτσι να δείξουν στα παιδιά αυτό που και τα ίδια λαχταρούν, αλλά εμείς οι μεγάλοι μεγαλοπρεπώς το αγνοούμε. Τρανό παράδειγμα εδώ, οι υπερήρωες.