Νίκος Αλεξίου Ελευσίς (Εleusis)-ποιητική συλλογή

Του  Β.Δ. Αναγνωστόπουλου, 

ομότιμου καθηγητή 

Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 

τ. προέδρου του ΚΕΒΙΜΑΣΥ

Κάποια πράγματα κρατούν την αξία και σημασία τους, έστω και αν για διάφορους λόγους γίνονται γνωστά πολύ αργότερα από την πρώτη εμφάνισή τους και τότε έρχονται να ταράξουν την πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει και στη χώρα των βιβλίων, αν φανταστούμε πόσα έντυπα περνούν απαρατήρητα και γίνονται βορά του χρόνου. Ωστόσο τα καλά βιβλία δεν χάνονται!

Με τίτλο Ελευσίς (Eleusis), κυκλοφόρησε ο ποιητής Νίκος Αλεξίου πέρυσι την 7η ποιητική συλλογή, δίγλωσση και καλλωπισμένη με ισάριθμα εικαστικά της Κατερίνας Σαμαρά, για να τιμήσει την ομώνυμη ελληνική πόλη, που ανακηρύχτηκε Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ευρώπης το 2023. Η φροντισμένη έκδοση έγινε από το Ινστιτούτο Μελέτης της Τοπικής Ιστορίας και της Ιστορίας των Επιχειρήσεων (Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε.), συμπληρώνοντας 25 χρόνια από την ίδρυσή του (1998) και με πλούσιο έργο σε συνεργασία με άλλους φορείς, σε συνέδρια, εκπαιδευτικά και ερευνητικά προγράμματα, εκθέσεις ιστορικών τεκμηρίων, εκδόσεις κ.ά. Και αξιοσημείωτο είναι ότι το βιβλίο αποτελεί καρπό συνεργασίας δύο διαπρεπών δημιουργών, ενός ποιητή και μιας εικαστικού, που κατάγονται από τη Μαγνησία, του Νίκου Αλεξίου και της Κατερίνας Σαμαρά.

Ο Νίκος Αλεξίου γεννημένος στον Βόλο (1959), μετά το Γυμνάσιο, σπούδασε Οικονομικά στην Αθήνα και στα μέσα της δεκαετίας του ’80 έφυγε για μεταπτυχιακές σπουδές στην Αμερική. Εκεί ζει κι εργάζεται. Διδάσκει (από το 1990) στο Δημόσιο Πανεπιστήμιο Queens College της Νέας Υόρκης. Τα ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα εστιάζονται αφενός στην κοινωνιολογία, πολιτική θεωρία και έρευνα και αφετέρου σε θέματα των Ελλήνων της Αμερικής. Είναι ιδρυτής και διευθυντής του Αρχείου Προφορικής Ιστορίας των Ελλήνων της Νέας Υόρκης, της Ελληνοαμερικανικής Βιβλιοθήκης και Μουσείου της Διασποράς, πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων Αμερικής κ.λπ.

Ανήκει στους Έλληνες της Διασποράς που δουλεύουν με πολύ μεράκι για τον τόπο μας, τη γλώσσα και την ιστορία και μας κάνουν περήφανους γιατί σηκώνουν στους ώμους τους την Ελλάδα που τους αναλογεί, και με το παραπάνω, θα πρόσθετα. Γιατί θεωρώ ότι είναι από κάθε άποψη υψηλή αυτή η προσφορά του προς το έθνος, η δημιουργία Αρχείου με τις αυθεντικές ιστορίες των ομοεθνών μας στην Αμερική. Συγκεντρώνει και καταγράφει την πολλαπλή και διαχρονική οδύσσεια του Ελληνισμού. Ασχολείται ιδιαίτερα με την ποίηση και δημοσιεύει σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και Ανθολογίες. Ένα μεγάλο μέρος του ποιητικού του έργου αναφέρεται στους ανθρώπους και τα βιώματά του από την ιδιαίτερη πατρίδα, τον Βόλο, αλλά και στην ιστορία και την πλούσια μυθολογία της Ελλάδας. Το νοσταλγικό βλέμμα του στρέφεται τόσο στο παρελθόν, όσο και στο μέλλον και ασφαλώς στο σήμερα. Η ανησυχία του σημαίνει κάτι βαθύτερο, να φτάσει στις πρώτες ρίζες της ταυτότητάς του. 

Το Κέντρο Βιβλίου Μαγνησιωτών Συγγραφέων (ΚΕΒΙΜΑΣΥ) εκτιμώντας την πολυδιάστατη προσωπικότητα και ιδιαίτερα την προσφορά του στον απόδημο ελληνισμό, τίμησε τον Νίκο Αλεξίου σε ειδική αφιερωματική εκδήλωση στις 23/11/22, σε συνεργασία και με άλλους φορείς της πόλης.

Η Κατερίνα Σαμαρά γεννήθηκε στο Σκλήθρο του βορείου ανατολικού Πηλίου, σπούδασε στην Ιταλία Καλές Τέχνες, Γλυπτική, Σύγχρονη Υφαντική κ.λπ., κατέχει μεταπτυχιακό και διδακτορικό δίπλωμα, δίδαξε στη Μέση και Ανωτάτη Εκπαίδευση, έχει παρουσιάσει τα έργα της στην Ελλάδα, Ευρώπη, Αμερική κ.α. Ασχολείται επίσης με τη διηγηματογραφία και την ποίηση. Έχει βραβευθεί για το εικαστικό και το συγγραφικό της έργο.

Οι εικαστικές δημιουργίες, παράλληλη διαλεκτική διαδρομή με τον ποιητικό λόγο, οπτικοποιούν τον χώρο, τον χρόνο και τα πρόσωπα δίνοντας έτσι ιδιαίτερη λάμψη στο ταξίδι, ανοίγοντας παράθυρα γνώσης και αισθητικής. Η τέχνη, αυτάδελφη της ποίησης, αφουγκράζεται τα μηνύματα με τη δική της ευαισθησία με παράλληλους τίτλους, όπως Περσεφόνη με τα ρόδα, Τραγωδία στο Αιγαίο, Το κάλεσμα ή Αρπαγή, Προσμονή, Θρήνος, Στον Κάτω Κόσμο, Ανάδυση της Περσεφόνης.

Το αναγνωστικό ταξίδι, που προσφέρει η συλλογή «Ελευσίς», αρχίζει με επισημότητα (και αυστηρότητα, θα έλεγα) με τη φράση που λεγόταν στα Ελευσίνια Μυστήρια «Εκάς οι βέβηλοι» (=μακριά οι ασεβείς από τις ιεροτελεστίες), κάτι ανάλογο προς την επιγραφή στην είσοδο της Ακαδημίας του Πλάτωνα «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω» (=κανείς άσχετος να μην περάσει μέσα). Ακολουθούν τα Περιεχόμενα και ο εμπνευσμένος Πρόλογος του Χρίστου Αλεξίου, τ. καθηγητή Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Birmingham και επίτιμου διδάκτορα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (σ. 11-20). Παραθέτω την ακροτελεύτια παράγραφο: «Τέλος, η βαθυστόχαστη ποιητική συλλογή Ελευσίς του Νίκου Αλεξίου και τα εμπνευσμένα εικαστικά έργα της Κατερίνας Σαμαρά με τις υλικές και πνευματικές τους αναφορές στο μύθο της Δήμητρας-Περσεφόνης συναντιούνται εδώ ως μία σημαντική θα έλεγα σύμπραξη έργων των δύο αυτών καλλιτεχνών».

Κάθε ποίημα της συλλογής (σύνολο 7 ολιγόστιχα ποιήματα) τοποθετείται δίγλωσσα, δεξιά της σελίδας Ελληνικά και αντικριστά στην αριστερή Αγγλικά, δίνοντας έτσι την ευκαιρία και στους αγγλόφωνους αναγνώστες να προσεγγίσουν την ελληνική ποίηση με εικαστικά. Ακολουθεί το ανάλογο εικαστικό έργο στη δεξιά σελίδα και στην αριστερή ο δίγλωσσος τίτλος του.

Το ποίημα Περσεφόνη ζωντανεύει μια σύγχρονη γυναίκα με απλές ασχολίες και καθημερινές φροντίδες και χαρές, υποδηλώνοντας τον αρχέγονο μύθο της Περσεφόνης, κόρης της Δήμητρας και του Δία, θεά της βλάστησης και των καρπών της γης, της αφθονίας και πλούτου, που η αρπαγή της από τον Άδη ( Πλούτωνα) την υποχρέωσε να μένει 6 μήνες στον Κάτω Κόσμο και 6 μήνες στον Απάνω. Τότε έχουμε την αναγέννηση της φύσης. «Έτριβε στο πάτωμα σπυριά ροδιού / Ως το πρωί / Ύστερα μ’ εκείνο / Το μαρμάρινο χαμόγελο / Έφευγε στον τάφο / Για να κοιμηθεί…». Το ρόδι συμβολίζει τη γονιμότητα, την υγεία, την καλοτυχία και την ευτυχία, όσα φέρνει στον άνθρωπο η Περσεφόνη. Ακολούθως το ποίημα με την έντονη συγχρονικότητα μας μιλάει για τις «άχαρες εργατικές πολυκατοικίες που τις λεκιάζει η βαριά ανάσα του Κάτω κόσμου», το σκοτάδι κι ο θάνατος.

Ιπποθοντίδα Θάλασσα, η θάλασσα του δήμου Ελευσίνας, που γέμισε αίμα και θάνατο από τους πρόσφυγες, το δράμα των προσφύγων…

Το σκυλί του Πλούτωνα, ο Άγριος σκύλος, ο τρικέφαλος Κέρβερος με ουρά δράκου και φύλακας του Άδη, του Κάτω Κόσμου, σκορπά τον τρόμο γύρω του, αλλά και ευφραίνεται πιο πολύ από το δράμα και «Την υψηλή λύπη» που γεμίζει τον ουρανό της γης…

Το Ύψος, ποίημα με ύφος διαλόγου σε β’ πρόσωπο και ακολούθως σε α’ πρόσωπο, αναφέρεται στη θεά Δήμητρα (< Γη+Μήτηρ), θεά της γεωργίας και της γονιμότητας, κόρη του Κρόνου και της Ρέας. Ίδρυσε τα Μικρά και Μεγάλα Ελευσίνια Μυστήρια, που τα γιόρταζαν οι γυναίκες της Ελευσίνας κατά μήνα Αύγουστο (Βοηδρομιώνα) τα πρώτα και κατά μήνα Φεβρουάριο (Ανθεστηριώνα) τα δεύτερα, με τον ερχομό δηλαδή της μονάκριβης κόρης της Περσεφόνης από τον Κάτω Κόσμο και την αναγέννηση της φύσης. 

Διασπορά ή Ιερά Οδός είναι το ποίημα με βαθύ στοχασμό για τη γνώση της αρχέγονης ιστορίας του τόπου: «Πρέπει συνέχεια / Να σκάβεις βαθιά πολύ / Στη λάσπη των αιώνων / Για να φθάνεις / Λίγο πιο πάνω / Λίγο πιο κάτω / Δυνατός ή νεκρός / Στο μυστικό / Της Ελευσίνας».

Περπατώντας σ’ αναμμένα κάρβουνα, είναι μια εντυπωσιακή εικόνα του Ορφέα (του Θεολόγου, όπως τον αποκαλούσαν), που χάριζε τους ορφικούς ύμνους, τα τραγούδια του, στη θεά Δήμητρα, «Δηώ άνασσα πότνια μήτηρ (=Δήμητρα βασίλισσα σεβαστή μητέρα)». Στο σημείο αυτό έχουμε την τραγική αντίστιξη προς τη μητέρα του πιλότου που με το βομβαρδιστικό «Β-29» έριξε την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα, 6/8/1945. Και παρακάτω άλλη εικόνα, ενός νέου ανθρώπου που γνωρίζει τον φιλόσοφο Ολλανδό Σπινόζα (1632-1677), τον θεμελιωτή του Διαφωτισμού, να «Έρχεται διαρκώς από την Ελευσίνα / Πάνω στις στάχτες, σ’ αναμμένα κάρβουνα», ωστόσο εικόνα αισιόδοξη για τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα, όλα θα αλλάξουν με τη γνώση της ιστορίας. 

Η ανάδυση της Περσεφόνης έρχεται σαν όνειρο μέσα από θαυμαστά συμβάντα του Κάτω κόσμου να δείξει το «φωτεινότερο των άστρων / Της προ-ίστορης αλήθειας».

Ας σημειωθεί ότι ξεκινά το ποιητικό ταξίδι με το ποίημα Περσεφόνη και κλείνει με την Ανάδυση της Περσεφόνης, κλείνοντας δηλαδή τον κύκλο που εγγράφονται μέσα του τα μυθολογικά για τη Δήμητρα και την κόρη της την Περσεφόνη, τα Ελευσίνα Μυστήρια, ο Κάτω κόσμος, ο κέρβερος, αλλά και η σημερινή κατάσταση, οι πρόσφυγες, η ρίψη της ατομικής βόμβας, ο θάνατος, η θάλασσα της Ελευσίνας κ.λπ.

Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει πως πέρα από τον ελεύθερο στίχο των ποιημάτων, τον ρυθμό και το μέτρο, ο ποιητής μας χρησιμοποιεί ένα ύφος προσηνές και φιλικό, αυτοαναφορικό και διαλογικό κάπου, σε α’ και β’ ενικό πρόσωπο, με λιτό ή ελλειπτικό λόγο, χωρίς να θολώνει το νόημα, αλλά και γνωμολογικό ύφος με σκέψεις και στοχασμούς. Ιδιαίτερα θα προσέξει τις εντυπωσιακές ποιητικές εικόνες, πράγμα που κεντρίζουν τη φαντασία του αναγνώστη και βεβαίως ενέπνευσαν και την εικαστικό Σαμαρά να φιλοτεχνήσει τόσο εύγλωττα τις ανάλογες σελίδες του βιβλίου. 

Η «Ελευσίς» είναι μια εγκαταβύθιση στον χρόνο και στον χώρο των αρχέγονων ελληνικών μύθων, όπου η θεά Δήμητρα, θεά της γεωργίας και των καρπών της γης, οδηγεί τον αναγνώστη στα Ελευσίνια μυστήρια, τις μυητικές γιορτές και τους ορφικούς ύμνους, στην κόρη της Περσεφόνη και στον Πλούτωνα, στο μακρινό χθες αλλά και στη σημερινή εποχή, στην ατομική βόμβα της Χιροσίμα και στο συνεχιζόμενο δράμα των προσφύγων. Και το ταξίδι αυτό ψηλαφίζει τη ζωή και τον θάνατο, στον επάνω και κάτω κόσμο. Γίνεται γνώση, έμμεση εμπειρία, εσωτερική βυθοσκόπηση, υπαρξιακή αναζήτηση. 

Τέλος, θα ήθελα τελειώνοντας να επαναλάβω κάποιους στίχους από το ποίημα Περπατώντας σ’ αναμμένα κάρβουνα:

«…Ένα παιδί που τροχίζει τους φακούς του Σπινόζα

Έρχεται διαρκώς από την Ελευσίνα

Πάνω στις στάχτες, σ’ αναμμένα κάρβουνα…».

1. Για τον συλλογικό τόμο προς τιμήν του ποιητή Νίκου Αλεξίου