Της Βασιλείας Γιασιράνη Κυρίτση
Διαφωτισμός ήταν η πνευματική κίνηση που σημειώθηκε στη Δυτική Ευρώπη από τα τέλη του 17ου και σε όλο τον 18ο αιώνα με κύριους στόχους τη λύτρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του κράτους και της εκκλησίας και την επικράτηση του ορθού λόγου, της πνευματικής ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός είχε τις ρίζες του στον 15ο αιώνα και υπό την επιρροή του ευρωπαϊκού πνεύματος συστηματοποίησε ώς τις αρχές του 19ου αιώνα την ιδέα της εθνικής ταυτότητας για τους πληθυσμούς των πάλαι ποτέ αρχαίων ελληνικών επικρατειών. Σύμφωνα με τον Απ. Διαμαντή, ο νεοελληνικός διαφωτισμός ήταν ένα πνευματικό κίνημα με αίτημα την παιδεία των Ελλήνων. Την παιδεία και τη γνωριμία των Ελλήνων με την αρχαία γραμματεία.
Το διάστημα αυτό, αυτή η προσπάθεια καλλιεργήθηκε ανθηρά στο Πήλιο με τη συγκέντρωση σπουδαίων βιβλίων, χαρτών και εγκυκλοπαιδειών και την ίδρυση δυο μεγάλων βιβλιοθηκών της Ζαγοράς και των Μηλεών.
Ο πλούτος των χειρογράφων, των κωδίκων και των βιβλίων ήταν το αποθησαύρισμα των σπουδαίων ανθρώπων που ενταγμένοι σ’ αυτό το πνεύμα της εποχής τους φρόντισαν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες μεταφοράς και να στείλουν υλικό για τους Έλληνες και τα Ελληνόπουλα που ήταν βυθισμένα στον σκοταδισμό της τουρκικής αμάθειας και ανελευθερίας.
Αυτές οι δυο βιβλιοθήκες υπήρξαν το θέμα δύο δραστήριων ανθρώπων για τα 200 χρόνια της επανάστασης: Του Αλέξανδρου Καπανιάρη και του Νίκου Τσούκα, εκπροσώπων του φορέα της «Μαγνήτων Κιβωτού», γνωστού για τις πολλαπλές εκδηλώσεις, τις προσεγμένες εκδόσεις βιβλίων και ημερολογίων.
Μετά τον ενημερωτικό πρόλογο του Παναγιώτη Κουτσάφτη, προέδρου του εφορευτικού συμβουλίου της δημόσιας ιστορικής βιβλιοθήκης Ζαγοράς, της Ειρήνης Αναγνώστου, προϊσταμένης της δημόσιας βιβλιοθήκης Ζαγοράς, του Πανταζή Γιαννιού, προέδρου της Εφορείας της δημόσιας βιβλιοθήκης Μηλεών, και της Βαρβάρας Κουτέ- Ευαγγέλλου, προϊσταμένης της βιβλιοθήκης Μηλεών, ανοίχτηκε στον αναγνώστη ευρύ το πεδίο της ενημέρωσης και πληροφόρησης.
1.658 τίτλοι βιβλίων σε πολλαπλές εκδόσεις και αντίτυπα, 3.500 τόμοι σπάνιων βιβλίων, 116 χειρόγραφα του 18ου αιώνα, κώδικες του 10ου, 11ου και 12ου αιώνα θαυμάσια διατηρημένοι, χιλιάδες βιβλία και περιοδικά και το σημαντικότερο, το λάβαρο της επανάστασης στο Πήλιο στόλιζαν τα ράφια και τις γυάλινες βιτρίνες.
Εμφανίστηκε ένας άγνωστος κόσμος, μια δραστηριότητα πρωτοφανής, ένας πατριωτισμός μερικών ανθρώπων που με τη θέληση, το πείσμα και τη δύναμή τους προσπάθησαν να επηρεάσουν το πνευματικό και ιστορικό μας γίγνεσθαι, να προβάλλουν τις νέες ιδέες και τα ιδανικά της Ελευθερίας. Οι βιβλιοθήκες αυτές έδωσαν την ώθηση να διαμορφώσουν οι Πηλιορείτες το νέο πνεύμα της εποχής και το κλίμα για τον μεγάλο ξεσηκωμό του 1821.
Μεγάλες προσωπικότητες, ο Ιωάννης Πρίγκος, ο Πατριάρχης Καλλίνικος, ο Άνθιμος Γαζής, ο Δανιήλ Φιλιππίδης, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Ρήγας Βελεστινλής και άλλοι φιλοπρόοδοι αγωνίστηκαν για τη διάδοση των ευρωπαϊκών ιδεών στο Πήλιο και τη Μαγνησία.
Ο Ιωάννης Πρίγκος ήταν ο πρώτος που επιχείρησε την ίδρυση της βιβλιοθήκης Ζαγοράς έχοντας πρότυπο τη βιβλιοθήκη στο Άμστερνταμ. Μέσω της Σμύρνης έστελνε σπάνιες εκδόσεις αρχαίας γραμματείας, βυζαντινούς συγγραφείς, χρονογράφους, εκκλησιαστικούς πατέρες, χάρτες. Έστελνε τα βιβλία και προσευχόταν οι Ζαγοριανοί να τα διαβάσουν και να ωφεληθούν. Αυτός ήταν ο σκοπός και ο στόχος του.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Καλλίνικος με την πολυμάθεια και τις γνώσεις του εφοδίαζε τους πατριώτες του όπως μπορούσε με βιβλία και συμβουλευτικές παραινέσεις. Ο πορτολάνος της Ζαγοράς (ναυτικό ταξιδιωτικό βοήθημα) ήταν από τις σημαντικότερες εκδόσεις του αρχείου του Καλλίνικου προς τη βιβλιοθήκη.
Τα ιερά άμφια του πατριάρχη, τα άγια σκεύη, εξαίρετης τέχνης, κόσμησαν τις βιτρίνες της βιβλιοθήκης.
Το πέρασμα του Ρήγα από το Ελληνομουσείο της Ζαγοράς συνδέθηκε με τη βιβλιοθήκη, τις γνώσεις που αποκόμισε και το φιλελεύθερο εθνικό περιβάλλον του Πηλίου για να διαμορφώσει τη φλογερή προσωπικότητα και την ιδέα της ελευθερίας των βαλκανικών λαών.
Ο Άνθιμος Γαζής, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Δανιήλ Φιλιππίδης, τρεις λόγιοι και υπέρμαχοι του διαφωτισμού, τρεις δυνατές προσωπικότητες, συνέδεσαν το όνομά τους με τη σχολή των Μηλεών, η οποία ιδρύθηκε το 1814. Ο «Ερμής ο λόγιος», ο παγκόσμιος χάρτης του Άνθιμου Γαζή, το τρίτομο ελληνικό λεξικό, η «Νεωτερική Γεωγραφία» υπήρξαν από τα σπουδαιότερα περιεχόμενα της σχολής.
Τα εποπτικά μέσα διδασκαλίας της εποχής, τα έπιπλα, το πετραχήλι του Γαζή, καθώς και η σημαία της επανάστασης της Θετταλομαγνησίας του 1821 υπήρξαν οι αδιαμφισβήτητες μαρτυρίες της δράσης και του επαναστατικού πνεύματος στις Μηλιές.
Επιστέγασμα όλων η επιγραφή «Ψυχής Άκος»
Υπήρξαν όμως και άλλοι παράγοντες που βοήθησαν το πνεύμα της εποχής και τη διάδοση των γραμμάτων. Ήταν η άνθηση της ναυτιλίας, η ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, η αγάπη των ναυτικών για τον τόπο τους με τις δωρεές, η εν γένει οικονομική άνθηση που έδωσε πρόσφορο έδαφος για τη δημιουργία σχολείων, βιβλιοθηκών, πνευματικές εστίες για το Πήλιο.
Και οι δύο αυτοί συγγραφείς, ο Αλέξανδρος Καπανιάρης και ο Νίκος Τσούκας με την επιλογή τους για τις βιβλιοθήκες Ζαγοράς και Μηλεών, με τον ορθό λόγο, τα καλλιγραφημένα γράμματα, την τάξη και την επιλεκτική αφήγηση, με τις εκπληκτικές φωτογραφίες των παλαιών βιβλίων, χειρογράφων και αντικειμένων, είχαν ως στόχο να κάνουν ευρέως γνωστό το περιεχόμενο και την αξία των βιβλιοθηκών και να προβάλλουν την ανιδιοτελή προσφορά κάποιων ανθρώπων να προσφέρουν ηθικές αξίες στον τόπο τους, να διαδώσουν το πνεύμα της εποχής τους. Ελπίζω, κατάφεραν να προβάλλουν την προεπαναστατική εποχή στο Πήλιο και να παρακινήσουν δασκάλους και καθηγητές με τα σχολεία τους για επίσκεψη στους χώρους και πολιτιστικά δρώμενα.