Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΤΑΜΠΟΥΛΗ*
Με την εφαρμογή του Ν. 4387/2016, για το Ενιαίο Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης, το συνταξιοδοτικό σύστημα της χώρας εξορθολογίστηκε και εκσυγχρονίστηκε.
Είχε προηγηθεί βέβαια η καταστροφική περίοδος του PSI και της λεηλασίας των αποθεματικών και της μείωσης των συντάξεων, που διαδέχθηκε δεκαετίες κακοδιαχείρισης και σταδιακής μεταβίβασης του βάρους των δαπανών υγείας στους οικογενειακούς προϋπολογισμούς και στα Ταμεία, με αποκορύφωμα το τζογάρισμα σε μετοχές και ομόλογα από αυτοδίδακτες διοικήσεις και κυβερνήσεις.
Ετσι, το σημείο εκκίνησης της διάσωσης της κοινωνικής ασφάλισης ήταν όχι μόνο στο δύσκολο πλαίσιο των μνημονιακών περιορισμών και της οικονομικής κατάστασης, αλλά και ουσιαστικά σε ένα τοπίο καταστροφής. Ομως, σήμερα το κόστος λειτουργίας του συστήματος είναι μισό και ο υπολογισμός των συντάξεων υπόκειται σε ενιαίους κανόνες. Με την παράλληλη ενίσχυση των ελεγκτικών μηχανισμών στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων το ισοζύγιο των Ταμείων βελτιώθηκε σημαντικά, ενώ με την παράλληλη προσπάθεια στους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας και της υγείας ανακουφίστηκαν οι ανάγκες μεγάλων –ειδικά των πιο αδύναμων– ομάδων του πληθυσμού και οι οικογενειακοί προϋπολογισμοί.
Το σύστημα εξακολουθεί βέβαια να είναι εκτεθειμένο στο μικρό ποσοστό απασχόλησης και τα χαμηλά επίπεδα αμοιβών, όπως όλα τα συστήματα που βασίζονται σε εισφορές (pay-as-you-go). Μια συστηματική συζήτηση για τα αξιακά θεμέλια του συστήματος επείγει στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα.
Η μεγαλύτερη απειλή δεν είναι το δημογραφικό, αλλά τα χαμηλά επίπεδα (πλήρους) απασχόλησης. Η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής ασκεί σημαντική πίεση στο σύστημα, όμως όσοι εστιάζουν στο ζήτημα της υπογεννητικότητας (λες και όποιος γεννιέται έχει και εξασφαλισμένη εργασία) αγνοούν τόσο τις εξελίξεις στην απασχόληση και την επίδραση της τεχνολογικής αλλαγής όσο και το γεγονός ότι βασικός παράγοντας για τη γεννητικότητα είναι και το ισχυρό και πολύπλευρο κοινωνικό κράτος.
Σήμερα όμως τα δύο αντίπαλα σχέδια αφορούν την αντιπαράθεση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό. Από τη μια προτείνεται ένα σύστημα που με την ευθύνη του κράτους προσφέρει κοινωνική ασφάλεια και προοπτική στο σύνολο του πληθυσμού, με προτεραιότητα στην κάλυψη των βασικών αναγκών και όχι στην ατομική αναπλήρωση των αναγκών μιας όλο και μικρότερης μειοψηφίας. Από την άλλη προτείνεται ένα σύστημα για τους λίγους, με ατομική ιδιωτική ασφάλιση και επαγγελματικά Ταμεία, που υπόσχεται κεφαλαιοποιητικές αποδόσεις, αλλά αποκρύπτει σημαντικούς κινδύνους και κρίσιμες συνέπειες:
● Τα επαγγελματικά Ταμεία είναι βιώσιμα όσο ο κλάδος πάει καλά. Τι θα γίνει όμως όταν ένας κλάδος βρεθεί σε κρίση, όπως π.χ. των εκδόσεων με την τεχνολογική αλλαγή ή των κατασκευών; Θα τα διασώσει ο ιδιωτικός τομέας; Ενα ενιαίο επικουρικό Ταμείο, όπου συμβάλλουν όλοι μαζί από όλους τους κλάδους, είναι πιο ανθεκτικό στις διαρθρωτικές αλλαγές και κρίσεις.
● Τα επαγγελματικά Ταμεία είναι ένα πρώτο βήμα εξατομίκευσης και ιδιωτικοποίησης. Καθώς σε πολλά επαγγέλματα ενισχύονται οι ανισότητες ανάμεσα στη χαμηλά αμειβόμενη πλειοψηφία και την προνομιούχα μειοψηφία, η ενδο-επαγγελματική αλληλεγγύη θα υπονομεύεται.
● Πώς εξασφαλίζουν τις αποδόσεις τους τα ιδιωτικά και επαγγελματικά Ταμεία; Επενδύουν στη χώρα, σε πραγματικές επενδύσεις που ενισχύουν την απασχόληση και τη βιωσιμότητα της εγχώριας οικονομίας ή στις διεθνείς αγορές, ενισχύοντας ανταγωνιστικές οικονομίες; Δυστυχώς η διεθνής εμπειρία δείχνει το δεύτερο.
● Ποιος ωφελείται από τη διαχείριση των ιδιωτικοποιημένων Ταμείων; Μάλλον οι διαχειριστές –τα golden boys– παρά οι συνταξιούχοι. Αλλωστε οι αποδόσεις δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερες από ό,τι τα κρατικά ομόλογα, διότι τότε θα είναι πιο ριψοκίνδυνες τόσο για τους ασφαλισμένους όσο και για τα μπόνους των διαχειριστών.
● Τι θα γίνει σε περίπτωση μιας κρίσης; Από την αρχή της πρόσφατης κρίσης στις ΗΠΑ επλήγησαν οι αποταμιεύσεις Ταμείων που «επένδυσαν» στο παιχνίδι των χρηματιστηρίων και των δομημένων στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη.
● Ποιος εγγυάται για τις αποταμιεύσεις των κεφαλαιοποιητικών ιδιωτικών Ταμείων; Προφανώς κανείς, καθώς πρόκειται για ασφαλιστικά προϊόντα στα οποία υπάρχουν απλώς η προβλεπόμενη εποπτεία και οι αξιολογήσεις των γνωστών οίκων…
Η ιδεολογική βάση των νεοφιλελεύθερων προτάσεων είναι η καλλιέργεια της φενάκης ότι μπορούμε να ευημερούμε ατομικά, σε τοπία κοινωνικής εξαθλίωσης. Η απάντηση στην ιδιοτελή ιδεοληψία του νεοφιλελευθερισμού είναι η αναβάθμιση του επικουρικού κλάδου σε αναπτυξιακό εργαλείο, στο πρότυπο της Νέας Ζηλανδίας και άλλων χωρών, μέσα από την Αναπτυξιακή Τράπεζα. Εφόσον η συλλογική αποταμίευση θα αποτελεί πόρο για την ενίσχυση των πραγματικών επενδύσεων θα συμβάλλει ταυτόχρονα και στην αναπτυξιακή προσπάθεια, στην απασχόληση και την οικονομική ευημερία, που μόνο αυτή μπορεί να εξασφαλίσει τις μελλοντικές συντάξεις των ασφαλισμένων και όχι τα κερδοσκοπικά παιχνίδια των ιδιωτών (με τα λεφτά των άλλων βεβαίως). Ταυτόχρονα, επειδή ακριβώς θα αποτελεί ένα είδος κρατικού ομολόγου θα μπορεί να εξασφαλίζει μια βασική κρατική εγγύηση, την οποία οι ιδιώτες συνήθως επιδιώκουν για τον εαυτό τους και όχι για τους ασφαλισμένους ή τους καταθέτες.
*Λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Tμήμα Οικονομικών Επιστημών