Μοιραίος φόνος στη Σίφνο – Το νέο βιβλίο του Παντσά

Του
Κυριάκου Παπαγεωργίου

Πίσω από απλά πράγματα κρύβομαι για να με βρείτε
αν δε με βρείτε, θα βρείτε τα πράγματα
(έγραφε ο Γιάννης Ρίτσος, στις Παρενθέσεις του)

Κρύβεται ο συγγραφέας; Πρώτο ερώτημα.
Δεύτερο: Θέλει να κρυφτεί;
Τρίτο: Κι αν κρύβεται αποκαλύπτει τον εαυτό του μεσ’ από τα πράγματα; Την αφήγησή του δηλαδή;
Μένει λοιπόν σε μας να ψάξουμε τον κρυμμένο νοηματικό άξονα του συγγραφέα Απόστολου Παντσά (και ό,τι έχει να πει, για τον πρωταγωνιστή γιατρό του…).
Αν κι εγώ πιστεύω πως ο πρωταγωνιστής είναι άλλος κι όχι ο γιατρός που χρησιμοποιεί ως προκάλυψη ο συγγραφέας.
Αλλά ας αρχίσουμε από το διάβασμα κι ύστερα πάμε στην αφήγηση.
Το διάβασμα είναι μια σχεδόν λησμονημένη τέχνη. Χιλιάδες βιβλία γράφονται και διαβάζονται κάθε χρόνο. Όμως είναι ελάχιστοι αυτοί που αναγιγνώσκουν.
Αναγιγνώσκουν σημαίνει αναγνωρίζουν σε ένα βιβλίο μιαν άγνωστη πλευρά του εαυτού τους.
Πήρα να διαβάζω το βιβλίο του Αποστόλη του Παντσά. Με πολλές επιφυλάξεις προκαταρκτικά, με συμπάθεια στην αρχή, με ενδιαφέρον στη μέση και με τεράστια αγωνία στο τέλος.
Πρώτον, για την έξοχη λογοτεχνική χροιά της γραφής του και δεύτερο για τις επιλογές, καταθέσεις και συχνές αναφορές σε σημεία της ελληνικής ζωής (τόποι, άνθρωποι, σχέσεις και συναισθηματικές καταστάσεις) έτσι όπως τα διαχειρίστηκε ο συγγραφέας.
Όταν ένα βιβλίο είναι καλογραμμένο ο αναγνώστης θα το διαβάσει και θα το ξαναδιαβάσει σκύβοντας με ικανοποίηση πάνω από ή μέσα από τις σελίδες του.
Οι λέξεις που επιλέγει ο συγγραφέας βγαίνουν έντεχνα αποκρυσταλλωμένες από το εσωτερικό δράμα που έχει βιώσει ο ίδιος.
Η τεχνική της διάστρωσης (μύθου και πλοκής), αλλά και της αφηγηματικής έμπνευσης του συγγραφέα δημιουργούν ένα βατήρα για να εκτοξευτούμε ώς το δραματικό τέλος τ’ ουρανού μέσα από έναν ωραίο γραπτό λόγο.

Η πλοκή ως λειτουργικό στοιχείο του έργου
Η πλοκή κατέχει σπουδαία θέση στην εξέλιξη του μύθου. Ο όρος όμως διαφοροποιήθηκε, όταν εμφανίστηκε το ανθρωποκεντρικό ρεύμα της αφήγησης.
Ο καλός συγγραφέας από τότε και μετά φροντίζει να εφευρίσκει ποικίλες μεταφορές για να προσδιορίσει τον εαυτό του.
Διαρθρώνει τη δράση σύμφωνα με ένα πρότυπο αρχής μέσης και τέλους.
Πρωταρχικά να πούμε ότι ένα έργο δεν πρέπει να έχει ορισμένο, παραδοσιακό πλαίσιο, αλλά να αναζητάει τη δική του μορφή, έναν επινοημένο νεωτερισμό.
Αυτό δε σημαίνει ότι ένα έργο λογοτεχνικό (όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση το μυθιστόρημα του Παντσά) θα πρέπει να στερείται πλοκής, αλλά όπως κάθε έργο τέχνης πρέπει να αναζητάει μια δική του δομή.
Η πλοκή χωρίζεται σε κατηγορίες. Μια από αυτές είναι η γραμμική. Προϋποτίθεται διάγραμμα.
Για να μπει σε τάξη η ανθρώπινη συμπεριφορά (η δράση δηλαδή).
Ένα τέτοιο διάγραμμα σχηματοποιεί το έργο.
Ως προς το αστυνομικό μυθιστόρημα:
Κάθε ομάδα από τα δεδομένα του έργου – αντικείμενο και γεγονός – προσαρμόζεται σε μια «οδοντωτή διάταξη γρίφων» τέτοιων που λύνονται με απόλυτη ακρίβεια.
Στο αστυνομικό μυθιστόρημα το περιεχόμενο οφείλει να εντάσσεται σε ένα ευρύτερο λογοτεχνικό πλαίσιο. Να μη μένει μόνο στην πλοκή.
Δηλαδή να μην αρχίζει με το «Μια φορά κι έναν καιρό» και να τελειώνει με το «ζήσανε αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα»…
Το βιβλίο έχει εγκαταλείψει αυτές τις παιδικές συνήθειες και αρρώστιες.
Η σύγχρονη κριτική θεωρεί αναγκαία τη δράση μέσα στον χρόνο, μαζί με τη διακίνηση των ιδεών.
Είναι ψυχολογικό το μυθιστόρημα του Παντσά;
Διαθέτει κίνηση νου και ψυχής;
Απερίφραστα λέω ναι! Δηλώνει τόσο την εξωτερική, όσο και την εσωτερική δραστηριότητα του ατόμου.
*
Τους κανόνες που ορίζουν το θέμα της πλοκής (δηλαδή της δράσης των ανθρώπων) τους διατυπώνει ο Αριστοτέλης.
Όταν ο Αριστοτέλης ισχυριζόταν ότι από τα έξι συστατικά μέρη της τραγωδίας, το σπουδαιότερο είναι η των πραγμάτων μίμησις (δηλαδή η πλοκή), αφού τόσο η ευδαιμονία, όσο και η κακοδαιμονία εξαρτάται από τη δράση των ατόμων, δεν περιττολογούσε, αλλά είχε δίκιο.
Ο Forster στο βιβλίο του Όψεις του μυθιστορήματος λέει ότι οι πληροφορίες του μυθιστορήματος παρέχονται στον αναγνώστη από τους χαρακτήρες και όχι από την πλοκή.
Ο συγγραφέας δηλαδή είναι υποχρεωμένος να σχεδιάσει τη δράση κι ο αναγνώστης να αντιληφθεί ότι η δράση αυτή σχεδιάστηκε και διαρθρώθηκε σύμφωνα με το τέλος που είχε υπόψη του ο μυθιστοριογράφος.
Ο Χένρυ Τζέιμς αντίθετα τόνισε ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου βρίσκεται πολύ πιο πέρα από το περιστατικό.
(Αυτό συμβαίνει στο έργο του Παντσά).
Τι είναι άραγε ένα μυθιστόρημα που δεν καθορίζεται από έναν χαρακτήρα;
Η γυναίκα φερ’ ειπείν που μένει προκλητικά σιωπηλή σ’ ένα μπαράκι της Σίφνου και κοιτάει αόριστα κάπου, ζητώντας να προκαλέσει το ενδιαφέρον των αρσενικών βλεμμάτων, είναι περιστατικό ή ενέχει διάχυση του χαρακτήρα της;
Είναι και περιστατικό και διαγράφεται ένας χαρακτήρας…
Αν νομίσετε ότι δεν τον βλέπετε (τον χαρακτήρα σε αυτό το περιστατικό) τότε έρχεται ο δημιουργός (που τον βλέπει) και μας λέει το πώς και το γιατί.
Η οργάνωση του περιστατικού και η δημιουργία ζωής γίνεται σκόπιμα από τον συγγραφέα, αφού προσπαθεί να παρασύρει τον αναγνώστη στο σημείο που θέλει αυτός να τον οδηγήσει.
Μπορεί να μη μας αρέσει αυτή η καθοδηγητική τυραννία, είναι όμως αδύνατο να αρνηθούμε την ύπαρξή της.
*
Πoια είναι τα πρόσωπα που χρησιμοποιεί ο Παντσάς στο μυθιστόρημά του;
Ο γιατρός από τον Βόλο που πήγε ο δόλιος ν’ ανοίξει παθολογικό ιατρείο στη Σκόπελο.
Η νεαρή μαθήτρια του Λυκείου Σκοπέλου που συγκεντρώνει όλα τα βλέμματα του νησιού και ο τοπικός λιμενάρχης, γόης και υποψήφιος γαμπρός στο νησί που υπηρετεί.
Από εδώ και πέρα όλα μπλέκονται σε ένα κουβάρι διαλεκτικό που ο συγγραφέας το ξετυλίγει χρησιμοποιώντας κινηματογραφική γλώσσα.
Η Σκόπελος μεταφέρεται για λίγο στη Ρόδο, περιγράφονται έξοχα κάποια σημεία του νησιού, διαγράφονται με την τέχνη του δημιουργού έξοχες πινελιές των χαρακτήρων του έργου κι αποκαλύπτεται εν μέρει ο σκοπός του μύθου.
Ξανά πίσω στη Σκόπελο. Από εκεί και πέρα η δραματική εξέλιξη εγγράφεται στο κυκλαδονήσι της Σίφνου.
Παρεμβάλλονται φυλακές και ο Βόλος, με την παρέμβαση της αληθινής πρωταγωνίστριας, η οποία αναλαμβάνει όλες τις δραματικές ευθύνες, για να καταλυθεί ο μύθος του συγγραφέα.
Και να αποσπασθεί το δράμα από την ιστορία.
Όλα εμπεριέχονται στο τελευταίο κεφάλαιο που συνοψίζοντάς το ο Παντσάς επικυρώνει ψυχοδραματικά τον στόχο του με τον υπονομευτικό τίτλο «Ραγισμένο γυαλί»…
Οι πρωταγωνιστές του Μοιραίου Φόνου μπλέκουν σε μια σειρά φανταστικών – αν και όχι μακριά από την οικεία πραγματικότητα – γεγονότων και συμπτώσεων που μετατρέπουν τον χαρακτήρα του βιβλίου σε θρίλερ που ζητεί τη λύση του μέσα από περίπλοκες συμπτώσεις, ιστορικά γεγονότα και κουβάρια με νήμα μπερδεμένο.
Το αστυνομικό μυθιστόρημα ψάχνεται, ο Αποστόλης όμως καταφέρνει την πολλαπλή ιστορία του να τη μεταποιήσει σε διωκτικό θρίλερ κι έτσι νάχουμε στην προκειμένη περίπτωση, μια τριπλέτα λογοτεχνικής περιπέτειας:
Ερωτικό δοκίμιο – τοπογραφική νουβέλα – αστυνομικό θρίλερ.
*
Πότε έχουμε ανθρωποκτονία από δόλο και πότε από αμέλεια; Και τι αμέλεια είναι αυτή;
Διαβάζοντας το έργο του Παντσά νιώθουμε τρία πράγματα να κινητοποιούν την ευαισθησία και να προκαλούν την προσοχή μας απέναντι στη γραφή του, αλλά και στον σχεδιασμό της πλοκής του:
Το πρώτο: Η μεστή λογοτεχνική γλώσσα που ρέει όπως το νερό στ’ αυλάκι, κελαρυστή, ηδονόχαρη.
Το δεύτερο: Οι χαρακτήρες και η διαπλοκή τους.
Και το τρίτο: Υπάρχει ένας φόνος. Τι το ιδιαίτερο; Ότι εξελίσσεται ξεπλέκοντας το κουβάρι του ανάμεσα σε τρεις διαφορετικής προέλευσης έρωτες (στο βιβλίο, ο έρωτας εκλαμβάνεται με την πιο υλική (σωματοποιημένη) εκδοχή).
Ο φόνος γίνεται πάνω στο κρετσέντο του τρίτου και του πιο λυσσασμένου ετερόφυλλου πάθους.
Όμως ο φόνος έχει δυο οδηγούς – άξονες ή αν θέλετε δυο παραμέτρους που αξιολογούνται μόνο με νομική (ποινική) ορολογία.
Η πρώτη νομική παράμετρος λέγεται αστόχημα βολής. Αυτή η λεκτική σκευή αναλύεται μόνο στις Νομικές Σχολές. Και συμβαίνει όταν άλλον θέλεις να ξεπαστρέψεις κι άλλος σου προκύπτει. Δεν είναι του παρόντος να ασχοληθούμε με αυτή την παράμετρο.
Η δεύτερη είναι πιο ρεαλιστική. Αφορά στη λαθρομετανάστευση.
Εδώ ο Παντσάς κυριολεκτεί. Κατονομάζει ιδιότητες – όχι πρόσωπα – λέει ναι όμως στα συστήματα και τις υπηρεσίες.
Όμως τι συμβαίνει με τα κυκλώματα προώθησης και διανομής των λαθρομεταναστών.
Εμπλέκονται ή όχι ντόπιες υπηρεσίες, πρόσωπα του δημόσιου χώρου, μεσολαβητές και επαγγελματίες, στις υπηρεσίες των οποίων καταφεύγουν οι έμποροι της λαθραίας διακίνησης των μεταναστών;
Ο Παντσάς μελέτησε πολύ καλά – σας το εμπιστεύομαι, ως νομικός καθώς έχω υπερασχοληθεί με τέτοιες υποθέσεις και αδικήματα – μελέτησε λοιπόν καλά α/ το κλίμα, β/ την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, γ/ τις συνθήκες, δ/ το γεωγραφικό υπόβαθρο της Ελλαδίτσας, ε/ την ψυχική ανθρωπολογία, ντόπιων και μεταναστών και τέλος στ/ την ερωτική περιπλάνηση των ανθρώπων που χειρίζονται νευραλγικές υποθέσεις στο ξεδίπλωμα των λιμενικών δραστηριοτήτων και μας προσφέρει έτοιμο τον προσωπικό του μύθο, επενδυμένο με λόγο διακειμενικό κι ενδιαφέροντα.
Έχουμε λοιπόν μπροστά μας ένα μυθιστόρημα είκοσι τριών κεφαλαίων που δεν θέλεις να το αφήσεις λεπτό στο περιθώριο.
Η λογοτεχνία είναι μια τέχνη της γλώσσας που εκφράζει τη βαθιά εσωτερικότητα του δημιουργού ως ατόμου.
Το κάθε βιβλίο έχει ν’ αντιμετωπίσει από τη βάση του ένα πρόβλημα. Πώς θα σταθεί απέναντι στο φαινόμενο του βιβλιοπαραγωγικού πλούτου.
Ο δημιουργός του οποιουδήποτε έργου πρέπει να ξεπεράσει τα σύνορα μιας τυποποιημένης (και τυπολογικής) γλώσσας για να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Τα λογοτεχνικά βιβλία είναι αναρίθμητα. Γιατί αυτό, και όχι το άλλο.
Γιατί ο αναγνώστης οφείλει να ξεχωρίσει το βιβλίο του Παντσά;
Πρώτα απόλα ο αναγνώστης οφείλει να ξεντυθεί από τις αναγνωστικές του συνήθειες. Έπειτα πρέπει να συντάξει έναν δικό του προσωπικό κώδικα ανάγνωσης, έναν κώδικα με βάση τον οποίο θα ξεκλειδώσει τη δική του αναγνωστική πολιτεία.
Τι το ιδιαίτερο βρίσκει κανείς στη γραφή, το ύφος και την εσωτερική ταυτότητα του μυθιστορήματος του Παντσά;
Μα για όλα αυτά που προείπα:
α/ Την πρωτοτυπία της γραφής και β/ την αυθεντικότητα της γλώσσας του.
Ο αναγνώστης οφείλει να ταυτιστεί με το ποιητικό τοπίο του συγγραφέα. Να ενσωματώσει τις εικόνες πρόσληψης του ποιητικού τοπίου του ώστε να προσλάβει το έργο ως μια δυνατή κι ευχάριστη έκπληξη.
Ολοκληρώνοντας τις αυθαίρετες σκέψεις μου θα χαιρετήσω τη νέα εργασία του Παντσά, που μπορεί ν’ αποτελέσει και χειρουργική επέμβαση στο λογοτεχνικό τοπίο της χώρας.
Αξίζει λοιπόν να κοινωνήσετε από τα μεθυστικά ποτά του βιβλίου και από τη θελκτική τεχνογνωσία του Απόστολου Παντσά.