Μια σύγχρονη πρόταση διδασκαλίας

Της Λίνας Θωμά

Βάσω Γώγου, Απόστολος Μπάρλος, Νίκος Τσιρέβελος, Χρήστος Φραδέλος, Από τη σύγκρουση στη συνάντηση, Διδακτικές διαδρομές για την ανάσχεση της βίας, του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας, Πρόλογος Παντελής Καλαϊτζίδης, Εκδοτική Δημητριάδος, Βόλος 2024, σ. 207.
Το πρόσφατο αυτό βιβλίο της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου αποτελεί μια πολυδιάστατη πρόταση διδασκαλίας. Ενάντια στον φανατισμό, τη μισαλλοδοξία, την πόλωση και τον θρησκευτικό ριζοσπαστισμό, η θρησκευτική εκπαίδευση της ανεκτικότητας έρχεται να πυκνώσει την πιο ευγενική πρόθεση: Τη γόνιμη αυτοκριτική και τον σεβασμό προς το διαφορετικό «Άλλο». Οι προκλήσεις άλλωστε της σύγχρονης κοινωνίας γίνονται προσκλήσεις συνύπαρξης. Είναι μια νέα και άγνωστη μέχρι πρότινος πραγματικότητα με την οποία καλείται να διαλεχθεί η θεολογία και γενικότερα η Ορθόδοξη Εκκλησία.

Όπως σημειώνει και ο διευθυντής της Ακαδημίας Παντελής Καλαϊτζίδης στον πρόλογο του βιβλίου, «ο θεολογικός λόγος απαιτεί διαρκή ανανέωση, παρεμβολή στο παρόν και άνοιγμα στο μέλλον». Για τον λόγο αυτό και «οι απαντήσεις στις προκλήσεις των πλουραλιστικών κοινωνιών μας δεν βρίσκονται στο χθες, στο παρελθόν της Εκκλησίας και της ιστορίας, στον προσφιλή μας βυζαντινισμό ή στην επίκληση της Ρωμιοσύνης που οι υποστηρικτές της θεωρούν ότι συνόψισε άπαξ διά παντός όλες τις δυνατές απαντήσεις της Εκκλησίας και της θεολογίας στα ποικίλης προελεύσεως ζητήματα παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα». Αντιθέτως, «Η θεολογική απάντηση στα υπό συζήτηση ερωτήματα θα πρέπει να έχει αφετηρία της την κατανόηση και τον διάλογο με τις νέες κοινωνικές και πολιτισμικές πραγματικότητες του σήμερα και θα πρέπει να αναμένεται από το μέλλον της Βασιλείας του Θεού, από τα έσχατα, από αυτό που δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί (…) » (σ. 13). Ενάντια στα στερεότυπα της πατρίδας, της θρησκείας, της φυλής και του έθνους όπου «κυριαρχούν τα υμνολόγια στα κατορθώματα και τις αρετές των προγόνων και βρίσκουν άσυλο οι διάφορες μορφές συλλογικού εγωισμού όπως ο εθνικισμός» (σ. 14) η διδασκαλία της ανεκτικότητας και του σεβασμού υπονομεύει φανατισμούς που καλλιεργούν τη βία και τη σύγκρουση, προσβλέποντας σε μια αρμονικότερη συνύπαρξη με το «ξένο».

Να είναι ο φόβος του «ξένου» ένα ασυνείδητο αντανακλαστικό; Η Julia Kristeva θα το διατύπωνε ως φόβο για το άγνωστο κομμάτι του εαυτού μας (Julia Kristeva, Étrangers À Nous-Mêmes [1988]). Όπως και να ’χει, η διαχείριση αυτού του φόβου και η μετατροπή του σε αποδοχή και γνώση αποτελεί στοίχημα μιας γενικότερης εκπαιδευτικής αγωγής. Είναι ένα άνοιγμα οριζόντων που αξιοποιεί εποικοδομητικές συναντήσεις. «Από τη σύγκρουση στη συνάντηση» υπογραμμίζει και ο ευθύβολος τίτλος του βιβλίου: αξιοποιώντας τη συνήχηση της πρόθεσης του «συν» έρχεται να αποδώσει τις καλύτερες προθέσεις. Μέσα από πολυδιάστατες «διδακτικές διαδρομές» κινητοποιεί τον μηχανισμό της κριτικής σκέψης του μαθητή, καλλιεργώντας του παράλληλα και ένα αισθητικό – πνευματικό κριτήριο στις περιηγήσεις της τέχνης.

Το διδακτικό υλικό του βιβλίου προήλθε από τη συμμετοχή της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα EDUC8 που είχε στόχο να φέρει σε επαφή θρησκευόμενους νέους από διαφορετικές παραδόσεις (Ορθοδοξία, Ρωμαιοκαθολικισμός, Προτεσταντισμός, Ιουδαϊσμός και Ισλάμ), αλλά και μη θρησκευόμενους, αναπτύσσοντας διάλογο πάνω στα μεγάλα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου και οικοδομώντας γέφυρες επικοινωνίας αντί για τείχη άγνοιας, μίσους και προκαταλήψεων. Στην κατεύθυνση αυτή το βιβλίο μπορεί να αξιοποιηθεί σε σχολεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο Μάθημα των Θρησκευτικών, καθώς και σε εκπαιδευτικά πολιτιστικά προγράμματα, σε Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, σε Σωφρονιστικά Καταστήματα, αλλά και στα Παιδαγωγικά Τμήματα των πανεπιστημίων προς χρήση και εκπαίδευση των φοιτητών.
Η Παιδαγωγική Ομάδα της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου (Βάσω Γώγου, Απόστολος Μπάρλος, Νίκος Τσιρέβελος και Χρήστος Φραδέλλος) επεξεργάστηκε το διδακτικό υλικό με μεράκι, ευαισθησία, έμπνευση και ψυχή, καταθέτοντας μαζί και ένα έγκριτο επιστημονικό κριτήριο.

Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερις θεματικές ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, «Συναντώντας τη βία στα βιβλικά κείμενα», οι αφηγήσεις αναφέρονται σε έναν Θεό που φαίνεται να χρησιμοποιεί βία. Κάνοντας αναφορά σε κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, διατρέχουν τη διήγηση της διάβασης της Ερυθράς Θάλασσας, το ιστορικό της πλαίσιο και τις συμβολικές της διαστάσεις. Το αρχικό βίντεο των κινουμένων σχεδίων – στο οποίο παραπέμπει ο κώδικας ταχείας απόκρισης (κώδικας QR) – προσανατολίζει τον διδασκόμενο σε ζητήματα επικαιρότητας, ενώ μια σειρά δυαδικών και ομαδικών εργασιών, καθώς και προτάσεων για συζήτηση ενθαρρύνουν τη δημιουργική σκέψη. Παράλληλα, μια επιλογή έργων τέχνης (ανάμεσα στα οποία μια τοιχογραφία της Συναγωγής Δούρας – Ευρωπού, 3ου αι. μ. Χ., αλλά κι ένας πίνακας του Marc Chagall) ενθαρρύνουν την άσκηση του βλέμματος αναπτύσσοντας κι ένα κριτήριο αισθητικής αναζήτησης. Ακόμα και το τραγούδι της Edith Piaf «Exodus» ενθαρρύνει ένα πολυδιάστατο παιδαγωγικό ερέθισμα μέσα από τον λόγο και τη μουσική.
Στη δεύτερη ενότητα, «Η συνάντηση με τον διαφορετικό άλλο», ο προβληματισμός για την επικοινωνία με τον διαφορετικό «ξένο» θέτει εύστοχα παιδαγωγικά ερωτήματα: Το αρχικό βίντεο αξιοποιείται εκ νέου ως άσκηση παρατήρησης, ενώ οι σχετικές εργασίες που ακολουθούν, ερεθίζουν τον γόνιμο προβληματισμό. Η παραβολή του καλού Σαμαρείτη αναδεικνύεται ως παράδειγμα σχέσεων με ό,τι και όποιον διαφοροποιείται στα πλαίσια μιας κοινότητας, ενώ ένας συνδιαλεγόμενος Rembrandt και άλλος ένας Van Gogh ανοίγουν τον ορίζοντα της ματιάς. Η συνάντηση με τον διαφορετικό «άλλο» στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση προσεγγίζεται θεωρητικά και μέσα από έναν πλούτο κειμένων που προσφέρονται για διερεύνηση (Μέγας Βασίλειος, Μάξιμος Ομολογητής, Γρηγόριος Θεολόγος), αλλά και σύγχρονους προβληματισμούς, αφηγήσεις και άρθρα (Θ.Ν. Παπαθανασίου, Μ. Παπακωνσταντίνου, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Ιγνάτιος κ.ά.).

Στην τρίτη ενότητα, «Συνάντηση με το φυσικό περιβάλλον», γίνεται αναφορά κιόλας από το αρχικό βίντεο στον σύγχρονο λόγο του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, του επονομαζόμενου «Πράσινου πατριάρχη» με τις οικολογικές ανησυχίες και τις αξιοσημείωτες πρωτοβουλίες σε ζητήματα περιβάλλοντος. Ένα απόσπασμα από τη Γένεση της Παλαιάς Διαθήκης προσφέρει το κατάλληλο παιδαγωγικό υλικό τροφοδοτώντας τη σκέψη. Αν η οικολογική κρίση δεν είναι απλώς πρόβλημα του οικοσυστήματος, αλλά και ζήτημα ανθρώπινης καρδιάς, όπως υποστήριζε ο Μητροπολίτης Διοκλείας, Κάλλιστος Ware (σ. 121), τότε «είναι τόσο σωστό αυτό που έχει ειπωθεί ότι πάσχουμε από οικολογική καρδιακή ανεπάρκεια» (Κάλλιστος Ware Οικολογική κρίση και ελπίδα [2008]). Θέματα περιβαλλοντικού ρατσισμού, αλλά και μια περιδιάβαση στους αγίους της εκκλησίας και τη σχέση τους με το περιβάλλον, ένα τραγούδι του Παντελή Θαλασσινού, ένα έργο τέχνης με οικολογικό μήνυμα, καθώς και ένα ποίημα του Γιάννη Ρίτσου ενθαρρύνουν ομαδικές εργασίες και με την αξιοποίηση της δημιουργικής γραφής.

Η τέταρτη θεματική ενότητα, «Από τη σύγκρουση στη συνάντηση: πόλεμος και ειρήνη», διερευνά το ζητούμενο μιας ειρηνικής συνύπαρξης μέσα από τις βασικές αρχές του Χριστιανισμού, παρόλο που, όπως σημειώνεται, «όλες οι θρησκείες, ακόμη και η χριστιανική δεν απέφυγαν δυστυχώς τον πειρασμό της σύγκρουσης, ερχόμενες σε αντίφαση με τις θεμελιακές αξίες ζωής που διδάσκουν» (σ. 153). Στοιχεία άρνησης της βίας στην Καινή Διαθήκη δίνουν ερεθίσματα για δημιουργική γραφή, ενώ το ζήτημα του πολέμου διερευνάται μέσα από κείμενα και έργα τέχνης (την περίφημη «Γκερνίκα» του Πικάσο, τον πίνακα του Χρήστου Μποκόρου «Σκιά ελιάς, καντήλι», το σχέδιο της Βάσως Γώγου «Άροτρο φτιαγμένο από όπλα» που συγκρίνεται με το σχόλιο του προφήτη Ησαΐα κ.λπ.). Ερωτήματα για το αν υπάρχει δίκαιος πόλεμος ή αν μπορεί ένας πόλεμος να είναι ιερός ανάβουν το φιτίλι του προβληματισμού και της εποικοδομητικής αμφισβήτησης. Παράλληλα, η άσκηση της αυτοκριτικής, όπως επικεντρώνεται στην ευθύνη των χριστιανών για την επικράτηση της ειρήνης, ενισχύουν την παιδαγωγική σκοπιμότητα της διδασκαλίας.

Εκείνο ωστόσο που είναι αξιοπρόσεκτο στο παρόν έργο είναι οι «Οδηγίες για τη διδακτική προσέγγιση» της κάθε ενότητας που συγκεντρώνουν έναν διόλου ευκαταφρόνητο αριθμό κειμένων – αποσπάσματα από άρθρα, μελέτες και δοκίμια: Μια πολύτιμη πνευματική σκευή και για τον διδάσκοντα. Μια τέτοια ακριβή παρακαταθήκη του πνεύματος ανοίγει την πόρτα της έρευνας και τροφοδοτεί την παιδαγωγική σκέψη. Ένα χρήσιμο λεξιλόγιο στο τέλος του βιβλίου, καθώς και οι συγκεντρωτικοί πίνακες των πηγών και των έργων τέχνης δίνουν προτεραιότητα στην ευχρηστία, μαρτυρώντας παράλληλα και την ακαταπόνητη επιστημονική φροντίδα.