Με την απλοχεριά του στίχου

Γρηγόρης Π. Καρταπάνης, Στης μοναξιάς τη βάρδια, Ποιήματα και
στιχουργήματα (2000 – 2022), εκδ. Ήβη, Βόλος 2023, σελ. 133

Της Λίνας Θωμά

Στη βάρδια της μοναξιάς, πλέκονται στιχάκια. Όταν οι γύρω φωνές λιγοστεύουν, ακούγεται δυνατότερα η εσωτερική φωνή. Στιχάκια του καημού και της χαράς, της μελαγχολίας και της παρηγοριάς: Με τη μελωδία τους ξεγελιέται ο καταναγκασμένος χρόνος. Και η μοναξιά γίνεται της λέξης καταφύγιο, μια απερίσπαστη κι αυτή δημιουργία. Κάπως έτσι το υλικό της ζωής γίνεται υλικό γραφής – το ποιητικό αυτό εγχειρίδιο του Γρηγόρη Καρταπάνη μεταφέρει μια ξέχωρη αυθεντική φωνή. Να είναι η γενική της πτώσης που υποβάλλει κιόλας από τον τίτλο το ρυθμικό κύλισμα ενός στίχου; «Στης μοναξιάς τη βάρδια» η λέξη που προηγείται, κυριαρχεί. Η μοναξιά δηλώνεται εξ’ αρχής ως πρώτη και απαρέγκλιτη συνθήκη.
Ακολουθεί ο υπότιτλος «Ποιήματα και στιχουργήματα» (2000 – 2022), διευκρινιστικός και για τη χρονική διάρκεια της ποιητικής δημιουργίας. Μια αποθησαύριση ζωής που τροχίζει τα λόγια στον χρόνο. Είκοσι δύο χρόνια ποίησης και στιχουργικής μοιάζουν με ευχή – ιδιαίτερα όταν η ποίηση αναθερμαίνει μέσα στη στιχουργική το πρώτο υλικό της.
Στη συλλογή αυτή τα ακούσματα φέρνουν στο αυτί του αναγνώστη τραγούδια. Αλλού, παλιά ποιήματα: Είναι όταν η ποίηση κερδίζει από τη στιχουργική πόντους. Έτσι κι αλλιώς, το κάθε ποίημα αποτελεί κάθε φορά και ένα επεισόδιο αυτόνομο, μια ολοκληρωμένη ενότητα, χαρακτηριστικό του ύφους και του ήθους μιας λαϊκής δημιουργίας. Ο αναγνώστης την παρακολουθεί στην εξευμενιστική της διάρκεια, την εξελικτική της διαδρομή μέσα στον χρόνο. Συλλέγει τίτλους (π.χ. «Των ανέμων», «Μια κακή φωτιά», «Ρότα του χαμού», «Αφροπερπατάς», «Του γλεντιού κορμί», «Ο χορός του μόνου και του πόνου») που φτιάχνουν συχνά από μόνοι τους κι αυτοί μια έμμετρη ξεχωριστή σύνθεση.
Θα μπορούσε κανείς να χωρίσει τα ποιήματα αυτά της εικοσαετίας (2000-2022) σε τρεις κατηγορίες: Τα εξομολογητικά που σε πρώτο πρόσωπο κυρίως μεταφέρουν το εσωτερικό βίωμα, τα κοινωνικά – πολιτικά που σχολιάζουν σημεία των καιρών και βέβαια τα ναυτικά που εμπνέονται από τον κόσμο της θαλασσινής ζωής, τα υλικά της και τα σύμβολα.

Επειδή ωστόσο κάθε τέτοιος διαχωρισμός προκαταβάλλει ασυνέχειες, η συνέχεια της θεματικής φτιάχνει ένα κοινό υπόβαθρο σε όλα λίγο πολύ τα ποιήματα, όπως ένα υπόγειο ρεύμα που επικοινωνεί με το καθένα. Στα «εξομολογητικά», η ανάγκη φυγής γράφει και διαγράφει τον ορίζοντα μιας άλλης φαντασιακής πραγματικότητας, ταυτίζοντας τη νοσταλγία του ταξιδιού με το θαλασσινό συμφραζόμενο: Τα καιρικά φαινόμενα γίνονται έτσι σύμβολα ψυχής. Οι σχετικοί μετεωρολογικοί τίτλοι («Ορατότης μηδέν», «Των ανέμων», «Θα ’ρθουν οι κακοκαιριές» κ.λπ.), συνάδουν χαρακτηριστικά προς την κατεύθυνση αυτή.

Ανάλογες σημασίες αποκτά και η σχέση του προσωπικού με τον γενικότερο κοινωνικό, ακόμα και πολιτικό σχολιασμό: Το παράλογο σύστημα που σφίγγει και περιορίζει την ελεύθερη αναπνοή γίνεται αυτόματα κι ένα αντίπαλο δέος. Σχεδόν πάντοτε καλλιεργεί μια ανάγκη απεγκλώβισης από τη μέγγενη της πραγματικότητας, ανάγκη που συνδέεται και αυτή με την απόδραση και το ταξίδι. Όπως βλέπουμε, είναι μελετημένα προσανατολισμένες οι σημαδούρες της ψυχής• βαλμένες στα περάσματα όλων των μύχιων πόθων.
Μια τέτοια θεματική αλληλένδετη με τη ρυθμική της φόρμα έχει προπάντων αποτέλεσμα αισθητικό. Διότι δεν είναι εύκολο ούτε αυτονόητο η σύνθεση του ομοιοκατάληκτου ρυθμού• την ευκολία αυτής της ρίμας θα τη ζήλευαν όσοι κοπιάζουν να τη φτάσουν. Ιδού κάποια σχετικά σταχυολογήματα: «όνειρο – παμπόνηρο», «δανεικά – ιδανικά», «Ιουνίου – Ιονίου», «τρεχαντήρια – χατήρια», «αξία – λιποταξία», «μαρτύριο – πειστήριο», «σκουπίδι – ταξίδι», «κύματα – σκιρτήματα», «λιμάνι – ξεθυμάνει», «σοροκάδες – ροκάδες», «Αίολο – έωλο», «βορά – βορρά» και άλλα σχετικά ζεύγη.

Τέτοιες απλόχερες, γενναιόδωρες ομοιοκαταληξίες μαρτυρούν εδώ του λόγου το αληθές. Είναι μια αλήθεια που κατατίθεται, δοκιμάζεται και δοκιμάζει. Και ερεθίζει την όρεξη του αναγνώστη για τη γευσιγνωσία της λέξης, το ύφος της γραφής. Διότι η πειθώ της γραφής του είναι αδιαπραγμάτευτη και ακαριαία. Σε μια τέτοια αμεσότητα δεν μπορείς να αντισταθείς.
Αλλά το πηγαίο έχει κι αυτό τους κανόνες και τις αρχές του• στην περίπτωση αυτή, δουλεύεται, επεξεργάζεται με επιμέλεια. Κι ας δείχνουν οι συνθέσεις του απλές, η απλότητα κρύβει την πιο συστηματική φροντίδα. Μ’ αυτόν τον τρόπο, οι στίχοι αποβάλλουν το περιττό – το λίπος του λόγου που τόσο συχνά βαραίνει τις ποιητικές συνθέσεις του καιρού μας και τις βυθίζει. Γιατί η ποίηση του Γρηγόρη Καρταπάνη δεν έχει ψιμύθια και ψεύτικα στολίδια να «φαγωθεί από τα μαλάματα το πρόσωπό της». Το λιτό της τραγούδισμα είναι της τέχνης της η πνοή – μπορεί και της τεχνικής της η ευλογία: Ελλειπτικά και ασύνδετα σχήματα, συνηχήσεις και παρηχήσεις, όλα εξυπηρετούν τη μουσικότητα του στίχου, τη μελωδική του αντήχηση, την ανάπαλση του ρυθμού. Κι όπου είναι χρειαζούμενο, η πυκνότητα του λόγου γίνεται η εύλογη τελεσφορία του με την επιστράτευση της λέξης μέσα από τους απρόβλεπτους συνδυασμούς της: «Τα φώτα τα ανέσπερα / κανείς δεν θα ληστέψει» (σελ. 99) ή «με τον αγέρα ν’ αλυχτά / στ’ ασέληνα μεσάνυχτα» (σελ. 20), «Μ’ αυτόν τον δροσερό μαΐστρο / βρήκα έναν χαμένο οίστρο» (σελ. 116). Για να καταλήξει σε αποστάγματα, όπως ετούτο: «Παρέα σαν πίνουμε ουίσκι/ κάπου ανοιχτά στο Μπέι οφ Μπίσκι (…) με μια νοτιά ή τραμουντάνα / ή μια τρελή Φάτα Μοργκάνα» (Γράμμα στον ποιητή Ν. Καββαδία, σελ. 108). Περνώντας στον απόηχο ενός ρεμπέτικου που ζητά και συζητά μια μουσική υπόκρουση: «Κι είναι του δίσκου οι γρατζουνιές / μες στην ψυχή μας βελονιές / όπως κεντάνε οι πενιές / κάποιο ρεμπέτικο. / Κι αναζητώ συχνά – πυκνά / ο Μάρκος να ήταν εδωνά / για να χορέψω ένα όμορφο ζεϊμπέκικο» (Ταξίδι στ’ όνειρο, σελ. 53).
Αν η ποίηση έγινε για να διαβάζεται δυνατά, όπως παρατηρεί ο Σεφέρης, η στιχουργική ποίηση του Γρηγόρη Καρταπάνη έχει γίνει για να τραγουδιέται. Ακόμα και δίχως μουσική – κυρίως τότε.