«Μαθηταί χασικλήδες, χαρτοπαίκτες και τέλος δολοφόνοι» – Μαθητική τρομοκρατία στις τελευταίες δεκαετίες 19ου αιώνα και απαρχές του 20ού

της δρ Σοφίας Κανταράκη,
φιλόλογου – ιστορικού

Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και οι απαρχές του 20ού συνιστούν ένα διευρυμένο πεδίο ανάλυσης της νεανικής παραβατικότητας και των παραμέτρων της. Διαχρονικά η παραβατικότητα των ανηλίκων αποτελεί μια συμπεριφορά, η εκδήλωση της οποίας είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων.
Ειδικότερα, οι ερμηνείες της μαθητικής παραβατικότητας εκείνης της εποχής καταδεικνύουν και το είδος των χαρακτηριστικών που η ίδια η κοινωνία τους προσδίδει, ενώ η συμπεριφορά του μαθητικού πληθυσμού φαίνεται σαφώς να απορρέει από την επιρροή της υφιστάμενης κοινωνικής δομής και του ισχύοντος αξιακού συστήματος. Η σχέση ανάμεσα στους νέους και την υπόλοιπη κοινωνία, ως δομημένο περιβάλλον, μέσα στο οποίο κινούνται και εισπράττουν προσλαμβάνουσες παραστάσεις, αποτελεί από κοινωνιολογική σκοπιά έναν καίριο παράγοντα διαμόρφωσης του προφίλ της προσωπικότητάς τους. Το έγκλημα συνιστά κοινωνική κατασκευή στο βαθμό που ο ορισμός μιας συμπεριφοράς ως αντικοινωνικής ποικίλλει ανάλογα με την κοινωνία και την περίοδο που αναφερόμαστε. Επομένως, δεν μπορούμε να μελετήσουμε την αντικοινωνική ή την αποκλίνουσα συμπεριφορά ενός μαθητή, αν τον βλέπουμε ως μεμονωμένο άτομο, έξω από το χώρο και το σύστημα που ζει, με άλλα λόγια έξω από το φυσικό και κοινωνικό του περιβάλλον. Ο νέος μετατρέπεται ουσιαστικά σε αιχμάλωτο του περιβάλλοντός του. Μαθητές και φοιτητές παρασύρονται, διαφθείρονται και παρεκτρέπονται εύκολα, χωρίς να μπορούν να διακρίνουν το καλό από το κακό.

Από το δεύτερο μισό του 19ου αι. ο Τύπος παρουσιάζει συχνά πολιτικές αναλύσεις της εγκληματικότητας των εφήβων. Δημοσιεύοντας περιστατικά στυγνών εγκλημάτων μαθητών θεωρεί καθήκον του να εξετάζει και να διερευνά την οδυνηρή κατάσταση της κοινωνίας, την οποία λυμαίνεται η εξαχρείωση και το έγκλημα. Ως κύριο υπαίτιο και ένοχο της «αναπαραγωγής» των εγκληματιών πάσης φύσης, κατηγορίας και ηλικίας θεωρεί την ίδια την κοινωνία και πιο συγκεκριμένα την κακή της οργάνωση σε όλα τα επίπεδα, εφόσον ουσιαστικά αδυνατεί να χορηγήσει τα απαραίτητα εφόδια για την επιβίωση. Χρέος της αποτελεί η εκρίζωση του κακού, η ηθική αγωγή των παιδιών και η εκπαίδευση: «η εγκληματούσα νεολαία μόνον διά σκοπίμου αγωγής και ουχί δια της τυχούσης τιμωρίας δύναται να προφυλαχθή από μεγαλυτέρων κακουργημάτων… Επάναγκες τοις νέοις εγκληματίαις είνε ουχί τόσον η ποινή όσον η αγωγή». Από τη μια μεριά επικρίνονται οι γονείς και από την άλλη οι δάσκαλοι και η κοινωνία:

«Ο μαθητής είναι αμελής είτε εκ φύσεως μη τείνων προς τα γράμματα, είτε διότι είναι νωθρός και βαρύνεται το σχολείον, είτε διότι ανατρέφεται κακώς υπό των γονέων, είτε διότι διδάσκεται ακαταλλήλως υπό των διδασκάλων, είτε διότι παρασύρεται υπό αμελών αγυιοπαίδων ή συμμαθητών του».
Οι εφημερίδες όλο και συχνότερα αποτυπώνουν επεισόδια με οπλοφόρους μαθητές στα σχολεία, οι οποίοι τροφοδοτούν τη μαθητική τρομοκρατία, γεγονός το οποίο συμβαδίζει με την κοινωνική ανισορροπία: «Δεν αγνοείτε ότι από τινός πολλά Γυμνάσια κατέστησαν φωλεαί ζιζανίων και κέντρα σκανδάλων. […] Και οι μαθηταί των Γυμνασίων εις τους καβγάδες των από τινος μεταχειρίζονται το ρεβόλβερ και το μαχαίρι». Για το ίδιο χρονικό διάστημα πληροφορούμαστε ότι οι περισσότεροι «εγκληματούντες» μαθητές δρουν σε ομάδες: «Αρειμάνιοι μαθητές του εν Σπάρτη Γυμνασίου…μελετήσαντες αποτρόπαιον έγκλημα αλλά και τον καθηγητήν του γυμνασίου μικρού δειν εφόνευσαν, επιτιθέντες νύκτωρ κατά της οικίας του και λιθοβολούντες αυτόν δι’ ογκωδών λίθων δια των παραθύρων του».

Ο δημοσιογραφικός λόγος της εποχής εμφανίζεται να κατατάσσει συλλήβδην τη μαθητιώσα νεολαία στη λίστα των εγκληματιών:
«Η μαθητιώσα νεολαία: Όλοι δε οι μαθηταί των Γυμνασίων οπλοφορούσι και οι πλείστοι δε και των φοιτητών. […] Δεν είναι ρητορικόν σχήμα η ανάμειξις των μαθητών εις τον κατάλογον των εγκληματιών. Και έχομεν εν ελαχίστω χρονικώ διαστήματι: Μαθητήν λωποδύτην. Μαθητήν ανθρωποκτόνον. Μαθητήν αντεροβγάλτην. Μαθητήν δολοφόνον».
Περί ξυλοδαρμού των καθηγητών από τους μαθητές αλλά και τους συγγενείς τους θα γράψει η εφ. Καιροί, περιγράφοντας πως «οι μαθηταί (του εν Πύργω Γυμνασίου) εισελθόντες εις την αίθουσαν του Γυμνασίου επετέθησαν κατά των καθηγητών αγρίως και τους έδειραν ανηλεώς. Οι ατυχείς καθηγηταί ευρεθέντες προ τοιαύτης απροσδοκήτου επιθέσεως, κατέβαλον πάσαν προσπάθειαν να σωθώσι και ημύνθησαν εφόσον ηδυνήθησαν…πάντες οι καθηγηταί και ο Γυμνασιάρχης εκακοποιήθησαν. Λίαν πιθανόν ότι οι δράστες επετέθησαν κρατούντες περίστροφα και μαχαίρας». Η συνέχεια αυτών των επεισοδίων πήρε άλλη τροπή, αφού «απόψε συγγενείς των στασιαστών επετέθησαν ενόπλως κατά των καθηγητών. Ανάγκη συντελεστικών μέτρων υπέρ απειλουμένης ζωής των καθηγητών».
Δολοφονικές ενέργειες μαθητών βλέπουν ολοένα το φως της δημοσιότητας. Το έτος 1890 ένα ακόμη έγκλημα συνταράζει την κοινωνία των Τρικάλων:
«Ο δράστης του αποτρόπαιου εγκλήματος, όπερ θ’ αφηγηθώμεν, είνε μαθητής του γυμνασίου και ηλικίας-φοβερόν ειπείν- 14 ετών! Χθες την μεσημβρίαν ευρέθη εν τω δωματίω του νεκρός ο Ν. Ι[…], 17ετής περίπου την ηλικίαν μαθητής και ούτος του γυμνασίου σύνοικος δε του φονέως. Το πτώμα έφερε πληγάς κατενεχθείσας δια μαχαίρας, το έδαφος δε του δωματίου ήτο πλήρες αίματος».

Στο ίδιο κλίμα και ο συντάκτης της εφ. Εφημερίς θα γράψει:
«Γυμνασιάρχαι και καθηγηταί ηπειλήθησαν, εξήχθησαν κάμαι και πιστόλια, εθραύσθησαν ύελοι παραθύρων, εξεσχίσθησαν κατάλογοι, εσυκοφαντήθησαν καθηγηταί δι’ αισχράς πράξεις. Εις εκ των μαθητών του εν Κορίνθω Γυμνασίου, διότι και εκεί έλαβον χώρα ταραχαί, εκάλεσεν τον Γυμνασιάρχην κ. Καραπαναγιώτη… εις μονομαχίαν».
Προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι στα περισσότερα δημοσιεύματα οι συντάκτες εμφανώς καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα. Η παραδοχή της υπαιτιότητας της κρατικής μέριμνας, η κοινωνική αδιαφορία και η παρακμή στην εκπαίδευση σχολιάζεται με καυστικό τρόπο: «Η έκλυσις των δημοσίων ηθών έφθασεν αληθώς εις το κατακόρυφον, ουδέποτε δε άλλοτε τα γυμνάσια, τα λύκεια, και τα άλλα εκπαιδευτήρια εγένοντο, ως σήμερον, θέατρα αιματηρών συμπλοκών, καθ’ ας ανακαλύπτονται μαθηταί φέροντες μαχαίρας ίνα φονεύωσιν αλλήλους».
Και το δημοσιογραφικό επιμύθιο για την επικρατούσα κατάσταση δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης: «Ας μη επιχειρήση κανείς μωρός, ας μη τολμήση κανείς παχύδερμος να ισχυρισθή ότι μεγαλοποιούμεν τα πράγματα και ότι, επειδή συνέβη να εκτροχιασθώσι δυο τρεις μαθηταί δεν έπεται εκ τούτου ότι είνε φωλεαί κακούργων τα σχολεία μας». Απόπειρες δολοφονίας και εκβιασμοί εμφανίζονται συνηθέστερα στον ειδησεογραφικό κατάλογο της μαθητικής παραβατικότητας προκαλώντας αναταραχή αλλά και φόβο στην κοινή γνώμη: «Ο μαθητής Κ. Τ[…]. επυροβόλησε κατά του μαθητή Α[…] αλλ’ άνευ επιτυχίας. Εν μέση δε αγορά ολίγον μετά ταύτα ο μαθητής Σταμ. κυριολεκτικώς έθραυσε την κεφαλήν του μαθητού της Δ’ τάξεως Ζ[…]…». Σε διάστημα λίγων ημερών καταγράφουμε στην ίδια εφημερίδα δυο περιγραφές δολοφονικών επιθέσεων από μαθητές: «Ο σχολάρχης μετά της εφορευτικής επιτροπείας απέβαλον επί 15 ημέρας του σχολαρχείου τον μαθητήν Ιω. Σ. Κ[…]. προς σωφρονισμόν. Ούτος όμως αντί σωφρονισμού εγένετο κακούργος. Ωπλίσθη δια περιστρόφου και προσελθών εις το σχολαρχείον απεπειράθη να φονεύση τον σχολάρχην». Σε κάθε περίπτωση οι μαθητές απροκάλυπτα χαρακτηρίζονται δολοφόνοι: «Επίθεσις κατά καθηγητού. Ο τραυματισμός του. Μαθηταί δολοφόνοι»: «Εκ των εγκλημάτων, τα οποία δυστυχώς δεν είνε ασυνήθη δια τον τόπον μας, και των οποίων θύματα είνε οι καθηγηταί, ήρωες δε οι μαθηταί των γυμνασίων, έχομεν ν’ αναγγείλωμεεν νέον σήμερον. Ο καθηγητής του εν Καλάμαις γυμνασίου κ. Ν. Βαρβαρρήγος… εδέχθη δεινόν κτύπημα ροπάλου εις την κεφαλήν…εκ των γενομένων ανακρίσεων απεδείχθη ότι αυτουργοί της πράξεως ταύτης ήσαν οι μαθηταί Π. Π[…] και Παναγ. Δ[…]». O tempora, o mores! (Τι καιροί! Τι ήθη!).

(Σταχυολόγηση αποσπασμάτων από τη Διδακτορική Διατριβή της Σοφίας Κανταράκη με τίτλο: «Αποτυπώσεις του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι στον έντυπο Τύπο της περιόδου 1870-1910»)