Μανιφέστο για έναν νέο Διαφωτισμό

Του Αχιλλέα Παπαρσένου*

Αγνοήστε τις Σειρήνες τής καταστροφολογίας και μην παρασύρεσθε από τους προφήτες του σκότους. Ο κόσμος δεν βρίσκεται στα πρόθυρα κατάρρευσης, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, μπορούν να επιλυθούν, η ανθρωπότητα έχει κάνει εντυπωσιακή πρόοδο στους τελευταίους τρεις αιώνες, από τότε που ενστερνίσθηκε τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα, με τον εθνολαϊκισμό και τη συνωμοσιολογία σε έξαρση και την αλήθεια υπό αμφισβήτηση, είναι μία ανανέωση της πίστης μας στις οικουμενικές αξίες, που συνέβαλαν στην ανθρώπινη άνθηση, με έμφαση στον ορθό λόγο, την επιστήμη, τη γνώση, την ελευθερία, την ισότητα και τον ουμανισμό. Αυτό είναι το αισιόδοξο μήνυμα που αναδύεται από τις σελίδες του βιβλίου «Διαφωτισμός Τώρα» (εκδοτικός οίκος Viking, 2018, στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα), με συγγραφέα τον πολυγραφότατο διανοούμενο Στίβεν Πίνκερ, καθηγητή ψυχολογίας στο Χάρβαρντ.

Ο Πίνκερ χρησιμοποιεί πλήθος στατιστικών δεδομένων και 75 διαγράμματα για να υποστηρίξει ότι η ζωή μας έχει βελτιωθεί ριζικά σε σύγκριση με το απώτερο ή και το πρόσφατο παρελθόν, η υγεία, η ευημερία, η ειρήνη, η ασφάλεια, η μόρφωση ακολουθούν μία ανοδική πορεία, το προσδόκιμο της ζωής μας έχει αυξηθεί παντού και όχι μόνο στις ανεπτυγμένες χώρες, ο αναλφαβητισμός εξαλείφεται, η πείνα και η παιδική θνησιμότητα έχουν μειωθεί σημαντικά, οι μολυσματικές ασθένειες έχουν σχεδόν ξεριζωθεί, η γνώση έχει εξαπλωθεί με τη βοήθεια της τεχνολογίας, η δημοκρατία κερδίζει παντού έδαφος. Ο συγγραφέας δεν ισχυρίζεται ότι ο κόσμος είναι τέλειος, αλλά είναι 100 φορές πλουσιότερος από ό,τι ήταν πριν από 200 χρόνια, οι νεκροί των πολέμων και της τρομοκρατίας σήμερα είναι λιγότεροι από τα θύματα των ανθρωποκτονιών, τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζουν υπό πλήρη ή σχετική ελευθερία, έναντι 20% το 1900 ή 1% πριν από δύο αιώνες, ενώ και τα αυταρχικά καθεστώτα είναι λιγότερο καταπιεστικά σήμερα από ό,τι στο παρελθόν. Το ποσοστό του πληθυσμού που ζει σε συνθήκες ακραίας φτώχειας έχει μειωθεί στο 10% έναντι 90% πριν από 200 χρόνια, με τον ΟΗΕ να έχει θέσει ως στόχο το 2030 για την εξάλειψη της φτώχειας. Οι δείκτες ευτυχίας αυξάνονται με τη μεγέθυνση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, η προστασία του περιβάλλοντος είναι συμβατή με την οικονομική ανάπτυξη, ένα αυξανόμενο ποσοστό του ΑΕΠ αφιερώνεται στην προστασία των οικονομικά αδυνάτων. Η Αποκάλυψη, που προέβλεπαν κάποιοι, δεν ήλθε, όλες οι κρίσεις δεν αποτελούν υπαρξιακές απειλές. Επισημαίνει ότι προβλήματα πάντα θα υπάρχουν, αλλά η σταθερή πρόοδος που έχει επιτευχθεί μας κάνει πιο τολμηρούς και έξυπνους να επινοήσουμε καινοτόμες πολιτικές και τεχνολογίες, που θα φέρουν λύσεις σε προκλήσεις, όπως η εισοδηματική ανισότητα, η υπερθέρμανση του πλανήτη και η απειλή των πυρηνικών όπλων.

Τα κακά νέα βέβαια συγκεντρώνουν τα φώτα της δημοσιότητας, επιτείνοντας τους φόβους και τις προκαταλήψεις, αλλά είναι καιρός να προβληθεί η πρόοδος που έχει επιτευχθεί και συντελείται καθημερινά σε όλο τον κόσμο, απέναντι στους αυταρχικούς δημαγωγούς, στους «προοδευτικούς» διανοούμενους, που μισούν την πρόοδο και στους θρησκευτικούς και πολιτισμικούς πεσιμιστές, που διακηρύσσουν ότι ο δυτικός πολιτισμός είναι ετοιμοθάνατος, με αποτέλεσμα να διαδίδεται μια διαβρωτική μοιρολατρία και μία απροθυμία υπεράσπισης της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της διεθνούς συνεργασίας. Ο συγγραφέας αισιοδοξεί ότι ο Διαφωτισμός και ο ουμανισμός μπορούν να βρουν πρόσφορο έδαφος και στον μουσουλμανικό κόσμο, όπου παρατηρείται η μεγαλύτερη αντίσταση στο ρεύμα της προόδου, αφού, όπως πιστεύει, η νεολαία στη Μέση Ανατολή σήμερα είναι όσο φιλελεύθερη ήταν η δυτικοευρωπαϊκή στη δεκαετία του ’60.

Με το μανιφέστο του ο Πίνκερ μας καλεί να επικεντρωθούμε στη μεγάλη εικόνα της αδιαμφισβήτητης προόδου, να μην αποθαρρυνόμαστε από τα αναπόφευκτα πισωγυρίσματα, να παραμείνουμε ακλόνητοι στην πίστη ότι δεν υπάρχει όριο στην ανθρώπινη άνθηση με την προσήλωση στις αρχές του Διαφωτισμού. Η ιστορία της προόδου με θεμέλιο τη λογική και τη γνώση είναι «ηρωική και λαμπρή», γράφει με πάθος και η υπεράσπισή της είναι πιο επιτακτική στις μέρες μας απέναντι στην απειλή που εκπροσωπεί ο αντιδραστικός εθνολαϊκισμός, διανοητικά μεν χρεοκοπημένος, αλλά ελκυστικός στις μάζες.

*Ο Αχιλλέας Παπαρσένος διετέλεσε προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.