Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
Δεν είναι υπερβολή να ισχυρισθεί κανείς πως η σχέση μεταξύ Koch και Pasteur χαρακτηρίζονταν από φθόνο και μίσος. Η αντιπαλότητά τους δεν περιορίστηκε σε μια διακριτική, από απόσταση, εκδήλωση αμοιβαίας αντιπάθειας, αλλά μεταφέρθηκε και στο δημόσιο πεδίο της επιστημονικής αντιπαράθεσης, τα συνέδρια. Κι όμως στο ξεκίνημα της εντυπωσιακής επιστημονικής πορείας του Koch, ο Pasteur επέδειξε αβροφροσύνη και θαυμασμό για τις εντυπωσιακές επιστημονικές επιτεύξεις του Γερμανού. Στο Διεθνές Συνέδριο Ιατρικής τον Αύγουστο 1881 ο Pasteur 59 ετών τότε είναι η φωτεινή επιστημονική παρουσία που προκαλεί δέος με τον όγκο και τη σπουδαιότητα των ανακαλύψεών του σχετικά με τη ζύμωση, την αυθόρμητη γένεση, τη νόσο του μεταξοσκώληκα, τις μελέτες για το κρασί και την μπίρα, τον άνθρακα, τον εμβολιασμό κατά της χολέρας των πουλερικών, τη γενική αρχή της βακτηριακής εξασθένησης. Στο συνέδριο συμμετέχει κι ο Koch, 38 ετών τότε που παρά το σύντομο διάστημα της ερευνητικής του ενασχόλησης ήταν διάσημος για το επιστημονικό του έργο σχετικά με τη μόλυνση από πληγές και τον άνθρακα. Μετά την παρουσίαση της εργασίας του για τη μείωση των ιών ο Pasteur παρακολούθησε τις διαλέξεις του Koch για τις διαδικασίες χρώσης και τις ταινίες διαφόρων μικροοργανισμών στο King’s College. Λέγεται μάλιστα πως ο Γάλλος εξέφρασε τον θαυμασμό του για το έργο του νεαρού Γερμανού, όπως είχε κάνει λίγα χρόνια νωρίτερα από το βήμα της Επιστημονικής Ακαδημίας του Παρισιού, όταν αναφέρθηκε στην ανακάλυψη του Koch για το σπόριο του άνθρακα.
Τίποτε δεν προμήνυε την ένταση της διαμάχης που θα ξεσπούσε αργότερα. Άλλωστε ο Pasteur ήταν ενθουσιώδης όταν το 1852, σε ένα επιστημονικό ταξίδι, σε ηλικία 30 ετών, ανακάλυψε τη Γερμανία. Εγκωμιαστικός για την εκπαίδευση των νέων επιστημόνων δήλωνε πως είναι ελπιδοφόρο το μέλλον τους. Όταν ξεσπά ο πόλεμος του 1870 μεταξύ Πρωσίας και Γαλλίας ο νεαρός Koch υπηρετεί ως στρατιωτικός ιατρός. Η λήξη του πολέμου με την ταπεινωτική ήττα των Γάλλων είναι μια συντριβή για τον Pasteur. Οργισμένος επιστρέφει τον τίτλο του Επίτιμου Διδάκτορος που του απονεμήθηκε από το πανεπιστήμιο της Βόννης. Στο διάστημα που μεσολαβεί, μέχρι το Συνέδριο του Λονδίνου, η πορεία των επιστημονικών ανακαλύψεων είναι παράλληλη και ο πληθωρικός Pasteur δεν εκδηλώνει καμία εχθρότητα σε αντίθεση με τον φαινομενικά μετριοπαθή και σεμνό Koch που εκδηλώνει απροκάλυπτα επίθεση αμέσως μετά με σειρά δημοσιεύσεων απαξιωτικών για το έργο του Γάλλου. Αν και παρορμητικός ο Pasteur δεν ανταποκρίνεται αμέσως στην ενορχηστρωμένη πρόκληση. Περιμένει την κατάλληλη ευκαιρία και ο εθνικιστικός παροξυσμός, ως απάντηση στο Γερμανικό εθνικισμό εκδηλώνεται στο Συνέδριο της Γενεύης το Σεπτέμβριο του 1882. Ο Koch διάσημος ήδη για την ανακάλυψη του βακίλου της φυματίωσης παραμένει σιωπηλός στις επιθέσεις του Γάλλου. Ο Pasteur αξιοποιεί το βήμα του συνεδρίου για μια εφ’όλης της ύλης αντιπαράθεση με πρόφαση την επιστημονική διαμάχη. Η κατάσταση εκτραχύνθηκε κι από τις δυο πλευρές. Όσο ο Pasteur εξαπέλυε τους μύδρους του κατά του Koch ο τελευταίος όρθιος εκδήλωνε τον εκνευρισμό του και προσπαθούσε να ενοχλήσει τον Γάλλο σε ένα ακροατήριο που παρακολουθούσε με εμφανή αμηχανία τη διαμάχη. Τελικά ο Γερμανός απέρριψε την πρόκληση για συζήτηση. Μάλιστα στη σύντομη παρέμβαση του δήλωσε πως δεν κρίνει σκόπιμο να ανοίξει διάλογο επειδή δεν γνωρίζουν καλά ο καθένας τη γλώσσα του άλλου.
Η διαμάχη μεταφέρθηκε όμως και από τις στήλες επιστημονικών περιοδικών με επιχειρήματα που απέβλεπαν στη μείωση της προσωπικότητας του αντιπάλου του (δεν είναι γιατρός, η μεθοδολογία του αμφίβολης αξιοπιστίας) για να κορυφωθεί με υπαινιγμούς ως προς την ηθική ακεραιότητα του Γάλλου για τη διαχείριση των κονδυλίων έρευνας.
Η διαμάχη παίρνει δραματική τροπή όταν το 1883, ξεσπά επιδημία χολέρας στην Αίγυπτο. Επιστημονικές αποστολές της Γερμανίας και της Γαλλίας οργανώνονται για να μελετήσουν την ασθένεια. Ένα μέλος της γαλλικής αποστολής που έστειλε ο Pasteur, αγαπημένος του συνεργάτης πεθαίνει από την ασθένεια και η γαλλική αποστολή επιστρέφει στη Γαλλία χωρίς αποτέλεσμα. Ο Koch, επικεφαλής της γερμανικής αποστολής, πιστεύει ότι έχει ταυτοποιήσει το βακτήριο «δονάκιο» της χολέρας (Vibrio cholerae), αλλά, καθώς η επιδημία ήταν σε ύφεση, ταξίδεψε στην Ινδία, όπου επιβεβαίωσε την ανακάλυψή του. Η επιστροφή του στο Βερολίνο είναι θριαμβευτική. Η Γερμανική αποστολή πέτυχε περηφανή θρίαμβο εκεί που οι Γάλλοι απέτυχαν παταγωδώς και η προσπάθειά τους εξελίχθηκε σε τραγωδία.
Στο Παρίσι, ο Pasteur και η ομάδα του ανακάλυψαν το εμβόλιο κατά της λύσσας, που κατέταξε τον Γάλλο στο Πάνθεο των κορυφαίων της επιστήμης και χάρισε το όνομά του σε ομώνυμο Ινστιτούτο Παστέρ που εξελίχθηκε σε ερευνητικό ίδρυμα αναφοράς παγκοσμίως. Ο Koch αναγγέλλει την ανακάλυψη εμβολίου κατά της φυματίωσης, αλλά η βιαστική προσπάθεια καταλήγει σε παταγώδη αποτυχία. Παρόλα αυτά ενισχυμένος ο Γερμανός από τις προηγούμενες ανακαλύψεις του τιμάται στη χώρα του με ένα ερευνητικό ίδρυμα που ανταγωνίστηκε σε αίγλη το αντίπαλο δέος.
Η διαμάχη δεν καταλάγιασε αλλά συνεχίστηκε μεταξύ των μαθητών τους με έντονο τον ανταγωνισμό. Ιδιαίτερα εμβληματικό περιστατικό που πυροδότησε ο ανταγωνισμός ήταν οι εργασίες για τη διφθερίτιδα. Η ανακάλυψη του υπεύθυνου βακίλου θα γίνει στο Βερολίνο και η απόδειξη ότι η ασθένεια προκαλείται από την τοξίνη διφθερίτιδας, γίνεται στο Παρίσι. Στη Γερμανική Σχολή οφείλεται η δημιουργία αντισωμάτων με ένεση τοξίνης, ενώ στη συνέχεια οι εργασίες και των δύο πλευρών οδήγησαν στην ανακάλυψη της οροθεραπείας, που έσωσε χιλιάδες παιδιά που υπέφεραν από αυτή τη φρικτή ασθένεια. Η έκταση της επιρροής των δυο σχολών παρέμεινε για χρόνια σημαντική. Όταν ο Γαλλο-Βέλγος Yersin εντόπισε τον βάκιλο της πανώλης στο Χονγκ Κονγκ το 1894, βρέθηκε αντιμέτωπος με τον Ιάπωνα Kitasato, μαθητή του Koch.
Ο ανταγωνισμός μεταξύ Pasteur και Koch και γενικότερα μεταξύ των δύο σχολείων που δημιούργησαν θα διαρκέσει περίπου 20 χρόνια. Προήλθε τόσο από εθνικιστικά ζητήματα που προκλήθηκαν από τον πόλεμο του 1870, όσο και από τον ισχυρό ανταγωνισμό μεταξύ δύο μεγάλων μελετητών. Ωστόσο, αυτή η αντιπαλότητα, όχι μόνο δεν επιβράδυνε την πρόοδο της επιστήμης, αλλά αντιθέτως συνέβαλλε στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής της ανθρωπότητας. Με τις ανακαλύψεις των διάσημων αυτών επιστημόνων η ανθρωπότητα νιώθει ανακούφιση από το εφιαλτικό φάσμα ασθενειών που άφησαν πίσω τους εκατόμβη θυμάτων.