Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Με αφορμή την τέλεση του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Ελληνική Λαϊκή Τέχνη: Παλαιότερες θεματικές με σύγχρονες προσεγγίσεις» που πραγματοποιείται διαδικτυακά από την Παρασκευή 25 έως και σήμερα 27 Σεπτεμβρίου και οργανώνεται από το Εργαστήριο Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης σε συνεργασία με την Περιφέρεια Θεσσαλίας και τον πολιτιστικό φορέα της Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος & Αλμυρού «Μαγνήτων Κιβωτός, για τη διάσωση του πολιτιστικού αποθέματος» – «Ακαδημία Λαϊκού Πολιτισμού & Τοπικής Ιστορίας» θα προσπαθήσουμε να συμβάλουμε στον προβληματισμό για το κατά πόσο η λαϊκή τέχνη μπορεί να γίνει έμπνευση στα χέρια των νέων χειροτεχνών και ντιζάινερ, αναδεικνύοντας ξανά τις έννοιες της χρηστικότητας και της αισθητικής.
Προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της λαϊκής τέχνης, θα καταλήξουμε στις σκέψεις του Μ. Γ. Μερακλή, ο οποίος έχει επισημάνει τη συλλειτουργία χρηστικότητας και αισθητικής στη λαϊκή τέχνη. Φανταστείτε ένα καράβι, ζωγραφισμένο στο σπίτι ενός ναυτικού δεν είχε σκοπό μόνο να ομορφύνει τον χώρο, αλλά και συμβολική αξία, γιατί έδειχνε τη ζωή των ναυτικών. Ένα υφαντό, δεν ικανοποιεί μόνο την ανάγκη του ατόμου για ζεστασιά, αλλά έχει και όμορφες παραστάσεις, οι οποίες πάλι, ανάλογα με το θέμα τους, λειτουργούν και σε ένα συμβολικό επίπεδο, ικανοποιώντας, ενδεχομένως, την ανάγκη για προστασία από τα κακά πνεύματα, όπως για παράδειγμα οι κεντημένες παραστάσεις της καλής νεράιδας σε μαξιλάρες της Λευκάδας. Μια σκαλιστή καρέκλα, επί παραδείγματι, ικανοποιεί την ανάγκη να καθόμαστε, λειτουργεί δηλαδή ως έπιπλο, αλλά συνιστά και περίτεχνο ξυλόγλυπτο έργο τέχνης.
Συνολικά η ελληνική λαϊκή τέχνη διακρίνεται σε εκκλησιαστική και σε κοσμική. Εκφράζεται, επίσης, με διάφορες μορφές: Την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τη λιθογλυπτική, τη ξυλογλυπτική, καθώς και με την υφαντική, την κεντητική, τη μεταλλοτεχνία, την αργυροχρυσοχοΐα, την κεραμική, την επιπλοποιία, μαρμαρογλυπτική, την κατασκευή της φορεσιάς, το θέατρο Σκιών (κατασκευή φιγούρας) και άλλες.
Ωστόσο σημαντικό είναι να ξεκαθαρίσουμε τη σχέση χειροτεχνίας και λαϊκής τέχνης. Η χειροτεχνία είναι μια διαδικασία όπου παράγονται προϊόντα με τη βοήθεια των χεριών, χρησιμοποιώντας εργαλεία, ειδικές πρώτες ύλες, καθώς και σχετικά σχέδια και τεχνικές. Επίσης οι δημιουργοί των έργων χειροτεχνίας είναι επώνυμοι. Η λαϊκή τέχνη διακρίνεται από το ότι είναι συνήθως ανώνυμη, δηλ. δεν αναγνωρίζεται και δεν προσδιορίζεται σαν δημιουργία ενός συγκεκριμένου καλλιτέχνη, που η δουλειά του είναι η τέχνη, αλλά σαν τέχνη ολόκληρου του ανώνυμου πλήθους, που ασχολείται με αυτήν, επειδή νιώθει την ανάγκη να εκφραστεί μέσα από την ομορφιά και την αρμονία.
Η σχέση της λαϊκής τέχνης και της χειροτεχνίας είναι κομβική, καθώς η λαϊκή τέχνη μπορεί να γίνει αφορμή έμπνευσης. Έτσι μπορούν να εξελιχτούν αντικείμενα που προκύπτουν από την άσκηση της χειροτεχνίας.
Σήμερα η λαϊκή τέχνη μπορεί να εμπνεύσει τις επόμενες γενιές και η χειροτεχνία ως παραγωγικός κλάδος να ορθοποδήσει βρίσκοντας γρήγορα τον νέο βηματισμό της. Τι συμβαίνει όμως σήμερα στον χώρο της χειροτεχνίας; Έχουμε τη μετάδοση της χειροτεχνικής γνώσης από γενιά σε γενιά; Η αναγνώριση της χειροτεχνίας είναι ζητούμενο της εποχής μας; Η χειροτεχνία σήμερα βιώνει ένα κοινωνικό αποκλεισμό; Είναι αναγνωρισμένοι σήμερα οι τεχνίτες; Είναι γνωστοί στην Ευρωπαϊκή και Διεθνή αγορά οι χειροτέχνες της Ελλάδος;
Αλλά ας πιάσουμε το νήμα από την αρχή και ας αναλογιστούμε τη σχέση που έχουν οι νέες γενιές με την αισθητική και τη λαϊκή τέχνη. Τα τελευταία χρόνια δεν υπάρχουν συστηματικές εκπαιδευτικές παρεμβάσεις ή ερευνητικές εργασίες που να έχουν αναπτυχθεί στο δημόσιο σχολείο με στόχο να συμβάλουν σ’ αυτό το είδος αλφαβητισμού. Η σχέση λειτουργικότητας και αισθητικής θα έπρεπε να συνδέεται πιο συστηματικά με την αειφορία, τα εικαστικά, τη λογοτεχνία και τη γλώσσα στο σχολείο. Όταν δεν υπάρχει παιδεία σε θέματα αισθητικής η λαϊκή τέχνη γρήγορα απαξιώνεται. Όσοι προσπαθούν να εμπνευστούν από τη λαϊκή τέχνη χωρίς βάθος και καλλιέργεια σε θέματα αισθητικής, πολύ πιθανά να λειτουργήσουν μιμητικά, να μην εμπνευστούν από αυτή και στο τέλος να μην δημιουργήσουν κάτι αυθεντικό, καταλήγοντας σε πρόχειρες αντιγραφές.
Αν γυρίσουμε όμως πίσω στην περίπτωση του ΕΟΜΜΕΧ που καταργήθηκε άδοξα μέσα στην κρίση. Ο ΕΟΜΜΕΧ υπήρξε όταν ξεκίνησε μια σημαντική παρέμβαση που όμως σταδιακά έφθινε. Η πρόσφατη σύσταση επιτροπής για την προβολή και ενίσχυση της Ελληνικής Χειροτεχνίας με απόφαση του υπουργείου Ανάπτυξης και επικεφαλής τη συντοπίτισσα κ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη προσδοκούμε να αποτελέσει εργαλείο αναγέννησης της Ελληνικής χειροτεχνίας και κυρίως χώρος για υποβολή προτάσεων για την ανάπτυξη της Χειροτεχνίας και Καλλιτεχνικής Βιοτεχνίας, καθώς και η ανάδειξη της Ελληνικής Χειροτεχνίας.
Σήμερα υπάρχει επιτακτική η ανάγκη να δημιουργηθεί ένας οργανισμός που να λειτουργήσει και ως ένα δίκτυο χειροτεχνίας παλιών τεχνικών και νέων Ελλήνων δημιουργών. Αυτός ο φορέας παράλληλα μπορεί να προβάλει τον κόσμο των χειροτεχνικών επαγγελμάτων της Ελλάδος σε όλη την Ευρώπη, στην Αμερική και σε χώρες της Ασίας.
Σήμερα στην Ελλάδα της κρίσης, ζούμε τον παραλογισμό η χώρα μας να διαθέτει ίσως τη μεγαλύτερη πολιτιστική κληρονομιά στον δυτικό κόσμο (από τον αρχαίο έως τον νεοελληνικό πολιτισμό και τη λαϊκή τέχνη), αλλά να μην μπορεί να την αξιοποιήσει και να την αναδείξει. Βέβαια κάποιες στιγμές, κυρίως σε περιόδους κρίσης και αναζήτησης ταυτότητας, προσπαθούμε ως λαός να ανακαλύψουμε αυτή τη μεγάλη πολιτιστική κληρονομιά, πιστεύοντας ότι μπορεί να αξιοποιηθεί στην εθνική οικονομία μας. Ωστόσο μας λείπει η συνέχεια, η παιδεία και η οργάνωση.
Επιστρέφοντας στους παραπάνω προβληματισμούς που διατυπώσαμε αρχικά θα εστιάσουμε στην αξία της λαϊκής τέχνης και τη μοναδικότητα των προϊόντων της χειροτεχνίας στην εποχή του ντιζάιν μέσα από προτάσεις.
Λαϊκή τέχνη ως έμπνευση και χειροτεχνία ως παραγωγική διαδικασία χαμηλής έντασης θα έχουμε, αν μπορέσουμε να διακρίνουμε την ποιότητα και τη μοναδικότητα αυτών των νέων προϊόντων, σε συνδυασμό με το κόστος. Αν καταφέρουμε να βγάλουμε τη λαϊκή τέχνη και τη χειροτεχνία από τον κοινωνικό αποκλεισμό που βιώνει στην Ελλάδα, θα έχουμε κάνει ένα σημαντικό βήμα στο να ξανά εστιάσουμε στην αισθητική και τη χρησιμότητα. Ας μην ξεχνούμε ότι στην αρχαία Ελλάδα «δημιουργός» ήταν ο τεχνίτης. Η σημερινή πραγματικότητα δείχνει ότι με τις προηγμένες τεχνολογίες και την ανύψωση του ντιζάιν, η σημασία στον τεχνίτη έχει υποβαθμιστεί. Από την άλλη όμως αρχίζουν να διαφαίνονται κάποιες ελπίδες για αλλαγή στάσης. Η άποψη που δειλά – δειλά αρχίζει να επανέρχεται είναι ότι όσο τέλειο και να το κάνει μια μηχανή, η αίσθηση του χειροποίητου αντικειμένου είναι διαφορετική. Έτσι η μεσολάβηση του ανθρώπινου χεριού είναι μοναδική, και αν θέλουμε αυτή την άποψη να την επαναφέρουμε στην κοινωνία θα πρέπει η χειροτεχνική παράδοση και οι τεχνίτες να αναγνωριστούν μέσω συμπράξεων με τους ντιζάινερ. Χωρίς να συζητούμε για βιομηχανικά μεγέθη όσο πιο γρήγορα το ντιζάιν προσανατολιστεί στις χειροποίητες τεχνικές, δηλαδή ο τεχνίτης γίνει συνεργάτης με το ντιζάινερ και μια παλιά τεχνική συνδυαστεί με τη γνώση του σχεδιαστή, τότε και μόνο μπορούμε να ελπίζουμε σε εξέλιξη της χειροτεχνίας.
Παράλληλα, πρέπει άμεσα να ενισχυθούν συνεργασίες με πανεπιστημιακούς φορείς που χρησιμοποιούν εργαστήρια όπως τμήματα μηχανικών, αρχιτεκτόνων, ιατρικών επαγγελμάτων, ρομποτικής καθώς και με σχολές ντιζάιν και μόδας.
Τέλος θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι παραπάνω συμπράξεις είναι το κλειδί για την ανάπτυξη και την επιτυχία.
* Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο