Κυλάει ήσυχα ο Ρήνος, έρχεται απ’ άλλες εποχές …

Tου Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ

Ο Ρήνος, λέει Γερμανός μελετητής, είναι «ο πιο ποιητικός και ο πιο πολιτικός ποταμός της Ευρώπης». Διασχίζει 5 χώρες κι έχει τις περισσότερες αναφορές με τον Νείλο στη λογοτεχνία. Στο διάβα του, στις όχθες του ποταμού, κάστρα υψωμένα σχεδιάστηκαν για να υπερασπιστούν τα εδάφη πολλών φεουδαρχιών. Τα διασυνοριακά περάσματα και οι κοινότητες που διαβιούσαν τριγύρω αποτέλεσαν αντικείμενο εμφύλιων πολέμων και ξένων επιθέσεων. Τα κάστρα του ήταν συχνά τόποι μάχης και πολιορκίας. Ακόμη κι αν σήμερα σε πολλά σημεία απομένουν τα ερείπια, μέσα στην αχλή των μύθων και των θρύλων, ο ποταμός εξακολουθεί να διατηρεί την ισχυρή γεωστρατηγική του επιρροή.
Οι πηγές του Ρήνου βρίσκονται στο βουνό St. Gothard στην Ελβετία, σχεδόν 2500m πάνω από τη θάλασσα, και μετά από μια ορμητική κάθοδο από βραχώδη περάσματα και πυκνά δάση, ηρεμεί, στον ήσυχο κόλπο της λίμνης Κωνσταντίας . Από εκεί ξαναρχίζει την πορεία του, βυθίζοντας απότομα πάνω από το βραχώδες τείχος στο Schaffhausen, πηδώντας τολμηρά όλα τα εμπόδια που ορθώνονταν στο διάβα του. Στη διαδρομή αυτή, πολλά αλπικά ρεύματα, αφρώδη βιαστικά, έρχονται να δώσουν νέα ώθηση στην ορμητική του κάθοδο. Στη συνέχεια, στη Βασιλεία, ο Ρήνος στρίβει ξαφνικά προς τα βόρεια, φεύγει από την Ελβετία και μπαίνει στη Γερμανία. Εμπλουτισμένος από τα νερά πολλών ρευμάτων και παραποτάμων διασχίζει τη Γαλλία, το Λουξεμβούργο για να καταλήξει στην Ολλανδία όπου κυλά αργά και μεγαλοπρεπή προς τη θάλασσα. Μετά από ένα ταξίδι περίπου 1300Km εκβάλλει στις Βόρειες θάλασσες.
Τα Δέλτα των ποταμών Ρήνου και Μεζ, αφηγούνται μια οικολογική ιστορία για τις εξελισσόμενες ανθρώπινες-περιβαλλοντικές σχέσεις που αντιμετωπίζουν την κλιματική αλλαγή και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Αποτελούν ένα σημαντικό κεφάλαιο της περιβαλλοντικής ιστορίας, για την εκμετάλλευση της γης και του νερού, της ανάπτυξης της αλιείας και της γεωργίας, τις αλλαγές στη βιοποικιλότητα των ανώτερων φυτών, ψαριών, πτηνών, θηλαστικών. Η ιστορία τους αποκαλύπτει την πορεία της ανθρώπινης παρέμβασης, την αναπόφευκτη μοίρα των ανακτημένων εδαφών. Τα κανάλια του ποταμού, περιορισμένα και ρυθμισμένα μεταξύ αναχωμάτων, δεν κατακλύζουν παρά μόνον σε έκτακτα ακραία καιρικά φαινόμενα τα χωράφια τριγύρω μεταφέροντας εμπλουτισμένη με θρεπτικά συστατικά ιλύ.

H βιομηχανοποίηση που συνοδεύτηκε από αύξηση του πληθυσμού, οι εντατικές αποθέσεις υδατικών αποβλήτων επιβάρυναν για ένα περίπου αιώνα με βαριά μέταλλα, εντομοκτόνα και διάφορες χημικές ουσίες τον ποταμό. Το 1986 από πυρκαγιά σε εγκαταστάσεις της Sandoz, στα περίχωρα της Βασιλείας, τεράστιος όγκος αγρο-χημικών διέρρευσε στο καθοδικό ρεύμα του ποταμού προκαλώντας περιβαλλοντική καταστροφή. Το περιστατικό αυτό αποτέλεσε την αφορμή για τη σύσταση ενός διακρατικού φορέα που εδρεύει στο Στρασβούργο, για τον καθαρισμό του Ρήνου και την επίβλεψη της ποιότητας του υδάτινου συστήματος. Σήμερα στα νερά του δροσίζονται, μόλις ο καιρός γίνει ηλιόλουστος, χιλιάδες ντόπιοι και τουρίστες.
Η ανοιξιάτικη απόδραση στη Βασιλεία ξετυλίγει το νήμα της ιστορίας. Η επιδημία πανώλης αφάνισε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Βασιλείας το 1349. Οι κάτοικοι κατηγόρησαν τους Εβραίους για αυτήν την καταστροφή και τους έκαψαν όλους. Του κύκλου τα γυρίσματα όμως, στη Βασιλεία έγινε το 1897 το 1ο παγκόσμιο Σιωνιστικό Συνέδριο που οδήγησε στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Επτά χρόνια μετά τον διωγμό των Εβραίων ισχυρός σεισμός με ταυτόχρονη εκδήλωση πυρκαγιών προκάλεσε τεράστιες ζημιές στην πόλη. Το 16ο αιώνα θρησκευτικοί πρόσφυγες που κατέφθασαν από Βόρειο Ιταλία και Γαλλία καθιέρωσαν την πόλη ως κέντρο εμπορίου και βιομηχανίας και πόλη αναφοράς για το τραπεζικό σύστημα.
Στη Βασιλεία βρέθηκαν στη νεότερη εποχή μελετητές όπως ο Erasmus von Rotterdam και καλλιτέχνες όπως ο Hans Holbein ή ο Albrecht Dürer. Μάλιστα ο Erasmus δημοσίευσε τα σημαντικότερα έργα του στον καινοτόμο εκτυπωτή του Johannes Froben. Στην περίοδο του Διαφωτισμού η πόλη ευτύχησε να έχει την οικογένεια των Bernouli με 9 μαθηματικούς και φυσικούς. Από εδώ κατάγονταν και ο ιδιοφυής μαθηματικός Leonhard Euler που διέπρεψε στην Αγία Πετρούπολη και το Βερολίνο. Φοιτητής στα 13 του στο πανεπιστήμιο της πόλης με διπλωματική στη Φιλοσοφία, για τη σύγκριση Descartes και Newton, παρακολουθούσε τα απογεύματα ιδιαίτερα μαθήματα μαθηματικών από τον Johann Bernoull.
Η πιο σημαντική βιομηχανία, η χημικο-φαρμακευτική, ξεκίνησε με το φαρμακείο J. R. Geigy (από το 1758) και με την παραγωγή βαφής ανιλίνης του Alexander Clavel (από το 1859). Από τότε ξεκίνησε η συγκέντρωση μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών που δημιούργησε τις πολυεθνικές Ciba-Geigy και Sandoz – που συγχωνεύθηκαν για να σχηματίσουν τη Novartis το 1996 – και τη Roche (ιδρύθηκε το 1896).

Όσο κι αν η σύγχρονη αρχιτεκτονική προβάλλει με αντιπροσωπευτικές προτάσεις η παλιά πόλη με τα αρχοντικά και στενά εξακολουθεί να ασκεί γοητεία με το άρωμα μιας άλλης εποχής.
Ίσως σ’ αυτό το μείγμα φυσικής ομορφιάς αλλά και ψυχρότητας να ανατρέξει κανείς μεταφορικά στο μυθιστόρημα του Luis Aragon «Les Cloches de Bâle» (Οι καμπάνες της Βασιλείας). Το πρώτο μυθιστόρημα που έγραψε ο Aragon που δεν απευθύνεται σίγουρα στους σουρεαλιστές φίλους του που περιφρόνησαν αυτό το λογοτεχνικό είδος. Μια αφήγηση που σπάει με τη γραμμικότητα του παραδοσιακού μυθιστορήματος. Ξεκινά με μια σκληρή σάτιρα του ενήλικου κόσμου που βλέπουμε μέσα από τα μάτια ενός παιδιού, τον Guy, τον γιο της Diane, έναν κοσμοπολίτη που ασκεί τη δύναμη της αποπλάνησης σε έναν υπόκοσμο όπου ιππότες της βιομηχανίας, πολιτικοί, αναμιγνύονται με απατεώνες κάθε στάθμης.
Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στον χαρακτήρα της Catherine Simonidzé, μιας νεαρής γυναίκας που αγωνίζεται για τη χειραφέτηση από τα στερεότυπα για τη θέση των γυναικών στην κοινωνία. Το επιχειρεί πολλαπλασιάζοντας τις σεξουαλικές της εμπειρίες, αλλά η πολιτική διάσταση αυτής της αναζήτησης την εμπλέκει, παρά τη θέλησή της, στην τραγωδία του Cluses, όπου οι απεργοί εργάτες των ωρολογοποιείων σέρνονται κυριολεκτικά από τους ιδιοκτήτες. Η Κάθριν βγαίνει από την ονειροπόληση που είχε μόλις βιώσει με τον εραστή της, Τζαν Θιάμπαλ, όταν ο τελευταίος, σαν πιστός στρατιώτης, συντάσσεται με τις δυνάμεις της τάξης.
Τα πολλαπλά είδωλα μιας κοινωνίας, όπως οι μεταμορφώσεις του Ρήνου στο μεγάλο του ταξίδι.