του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Πρώτο μέρος
Εν αρχή ην η λέξη! Κράβαρα!
Υπάρχουν πέντε διαφορετικές ερμηνείες για τη λέξη. Η πρώτη που υπογράφεται από τον Ναυπάκτιο συγγραφέα και λόγιο Γιάννη Βλαχογιάννη αναφέρει πως η λέξη προέρχεται από το όνομα του ηπειρωτικού χωριού Καράμπαρα. Η δεύτερη, που την εκφράζει ο καθηγητής Φουρίκης, ο οποίος έχει ασχοληθεί με τη γλώσσα των αλβανοφώνων, υποστηρίζει ότι προέρχεται από τη λέξη Cravel που σημαίνει φαράγγι ή μέρος πετρώδες. Αλλά η πιο γνωστή είναι η τρίτη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η λέξη κράβαρα και κραβαρίτης είναι σύνθετη, αποτελούμενη από τις λέξεις κάρα (ομηρική λέξη που σημαίνει κεφάλι) και τη λέξη βαρώ (χτυπώ), επειδή οι ορεινοί Ναυπάκτιοι όταν πολιορκούσαν τη Ναύπακτο που κατείχαν οι Τούρκοι φώναζαν στους ντόπιους «κάρα βαρείτε», δηλαδή χτυπάτε στο κεφάλι. Η τέταρτη ερμηνεία της λέξης ανάγεται στα χρόνια της τουρκοκρατίας, και προέρχεται από το όνομα Carobar (Κάροβαρ) που ήταν το όνομα ενός σπαχή (τιμαριούχου) από την περιοχή. Τέλος ο Γ. Κωτσόπουλος υποστηρίζει ότι η λέξη κράβαρα είναι σλαβική και σημαίνει βοϊδολίβαδο, ο δε κραβαρίτης είναι ο γελαδάρης, ο βουκόλος.
Εντελώς υποτιμητικά εκφράστηκε ο Ανδρέας Καρκαβίτσας στον ΖΗΤΙΑΝΟ του για τους κραβαρίτες, καθώς τους χλεύασε και τους συκοφάντησε, έτσι ώστε να περάσει στην αντίληψη των νεοελλήνων η άποψη ότι ο τόπος και οι άνθρωποι έκρυβαν μεγάλη μιζέρια και κακομοιριά.
*
Όταν ο θεός έπλασε τον κόσμο, λένε οι ίδιοι οι κραβαρίτες, χάρισε σε κάθε τόπο κι από ένα δώρο. Στα Κράβαρα φιλοδώρησε πέτρες, οι οποίες του περίσσεψαν από το οικοδόμημα της δημιουργίας…
Ολόκληρος ο τόπος είναι ένα απίστευτο αλώνι από κακοτράχαλα και κοντυλογραμμένα βουνά, πριονωτές κορφές, βράχια και πέτρες. Ένας αχταρμάς από διάσελα, βαθιές ρεματιές, καταράχια, αραδαριές, κεφαλάρια, αετοφωλιές, γκρεμοτόπια, διχάλες κι αντερείσματα. Όλα σε τιτάνια μεγέθη.
Μια τραχιά γλυπτική δημιουργία με απίθανες γεωλογικές ανακατατάξεις κι εντελώς αφύσικα μορφώματα και ανάγλυφα της πέτρας και του βράχου που ξεπερνούν την ανθρώπινη φαντασία.
Από την άλλη όμως αυτό το έντονο ορεινό ανάγλυφο το διασπούν υπέροχα δάση ελάτης και βελανιδιάς (ρουπάκια), με παρθένες εκτάσεις, γελαστούς δρυμούς, νερομάνες και χλωροπράσινους τάπητες. Κοντολογίς η ορεινή Ναυπακτία είναι ένα άγριο μεγαλείο της φύσης κι ένα τραχύ, πολυδαίδαλο σκηνικό που απαιτεί πολλές μέρες για να το περπατήσει κανείς, να το γνωρίσει και να βυθιστεί στην αληθινή του ουσία.
*
Επιχειρήσαμε κατ’ επανάληψη να διεισδύσουμε στο απροσπέλαστο αυτό σπιτικό της ορεινής Ναυπακτίας, των Κραβάρων δηλαδή, περπατώντας σε αναρίθμητα μονοπάτια, διασχίζοντας ολόραχες κορυφογραμμές, δροσερά καταφύγια, σπάνιες ρεματιές πολυδαίδαλα δάση, κι ανηφορίσαμε σε απόκρημνες πλαγιές, πτυχώσεις και κορυφές, τρυπώνοντας συνάμα σε προφητηλίες, παναγίτσες και αηγιάννηδες.
Κορυφωθήκαμε στο Τσακαλάκι, στον Αρδίνη, το Ριγάνι και την Τσεκούρα, τις ψηλότερες κορυφές των Κραβάρων.
Στο αφιέρωμα που ακολουθεί και το οποίο θα κατανεμηθεί σε τρία μέρη, θα ταξιδέψουμε πρώτα στον χώρο και την ιστορία, εισάγοντας τον αναγνώστη – περιπατητή σε μια περιληπτική έκθεση του γεωγραφικού πλαφόν της ορεινής Ναυπακτίας, ύστερα θα μιλήσουμε για το ανθρώπινο δυναμικό, τους Κραβαρίτες που με τη συμπεριφορά και τη δραστηριότητά τους δημιούργησαν ειδική επαγγελματική «σχολή» στον κόσμο και στο τελευταίο μέρος θα περπατήσουμε στην ψηλότερη απ’ όλες τις κορυφές των Κραβάρων, την Τσεκούρα.
*
Τα Κράβαρα (Ορεινή Ναυπακτία), με μια πρώτη γενική ματιά, συνορεύουν ανατολικά με τα Βαρδούσια, βόρεια με τη Γραμμένη Οξιά και δυτικά με το Παναιτωλικό. Νότια κλείνονται από τα χαμηλοβούνια της Ναυπακτιακής οροσειράς που αποτελεί και το όριο – τείχος, μετά το οποίο ανοίγει η ομπρέλα των Κραβάρων.
Υπάρχουν τρεις βασικοί είσοδοι στο ορεινό σύμπλεγμα των Κραβάρων. Η πρώτη είσοδος γίνεται από το Ευπάλιο και τη Λιμνίστα. Η δεύτερη από το Θέρμο και τον Πλάτανο. Κι η τρίτη, ίσως η πιο άγνωστη, αλλά και η πιο εντυπωσιακή, από τη Δομνίστα της Ευρυτανίας, την Αράχωβα και την Κλεπά. Μια τέταρτη είσοδος – η πιο συνηθισμένη – γίνεται από τη Δάφνη, μετά τη Ναύπακτο, τη Σίμου και την Ποκίστα που καταλήγει στον Πλάτανο κι ενώνεται με τη δεύτερη είσοδο – διαδρομή.
Μια ακόμη είσοδος – δίοδος – διάσχιση του ορεινού συγκροτήματος των Κραβάρων – η πιο συναρπαστική – γίνεται από τον Παλιόπυργο, από τον οποίο αποσχίζεται ο ταξιδευτής ακολουθώντας τον πιο όμορφο και άγριο δρόμο στη χώρα των γκρεμών και των αβύσσων στην Ελλάδα. Θα πάρει την κατεύθυνση προς Ελευθέριανη κι από κει θα πρέπει να θυμάται τα τρία ονόματα που θα τον διαφεντεύουν στην πιο εντυπωσιακή και συνάμα πιο τολμηρή διαδρομή που ακολούθησε ποτέ του ταξιδεύοντας στην Ελλάδα: Χόμορη, Πόδος, Αμπελακιώτισα.
*
Τα βουνά – με τη σύσταση αυτοτελών μικροοροσειρών – αυτού του καταπληκτικού συμπλέγματος δαντελωτών πύργων και επάλξεων που αιφνιδιάζουν το μάτι και διεγείρουν τη φαντασία του περιηγητή, είναι έξι και διαγράφουν μια διάταξη από νότο προς βορρά: Είναι, με τη σειρά που τα ανακαλύπτει το μάτι και το πόδι του ορειβάτη – περιπατητή, το Μακρυνόρος (1.560 μ.), το Τσακαλάκι (1.710 μ.), το Ξεροβούνι (1.571 μ.), ο Αρδίνης (1.698 μ.), η Τσεκούρα (1.732 μ.) και ο πέρα από το φράγμα του Εύηνου Κοκκινιάς (1.832 μ.).
Η καρδιά των Κραβάρων βρίσκεται στο πιο εντυπωσιακό τμήμα της ορεινής Ναυπακτίας και περικλείνεται από τα χωριά Ελατού, Άνω Χώρα, Κρυονέρια, Κλεπά, Αράχωβα, Πλάτανο, Σίμου και Ανθόφυτο.
*
To σύμπλεγμα των κραβαρίτικων βουνών τέμνουν διασχίζοντάς το δυο μεγάλα ποτάμια, ο Μόρνος και ο Εύηνος. Σε αυτά τα ποτάμια χύνονται ως παραπόταμοι πλήθος άλλα δευτερεύοντα ποτάμια ή χείμαρροι που ωστόσο, κατά την ταπεινή μου γνώμη, έχουν μεγαλύτερη αξία και πρέπει να τύχουν προσεκτικότερης μελέτης και καταγραφής.
Είναι αυτοί οι χείμαρροι και παραπόταμοι οι ακόλουθοι: 1) Ο Κότσαλος ή Πλατανίτης που πηγάζει από τα Ομάλια Όρη και δέχεται τα νερά του Κάκαβου, της Πλάκας, της Δρακόβρυσης και του Μαϊρέματος. 2) Ο Γάβρος που πηγάζει από τη Μαλαθούνα και χύνεται στον Εύηνο. 3) Το Φονιόρεμα που πηγάζει από το Τσακαλάκι και χύνεται στον Μόρνο. 4) Το Λιμνιτσιανό ρέμα, που πηγάζει από το Μακρύβαλτο και χύνεται στον Μόρνο.
*
Τα σπουδαιότερα κραβαρίτικα χωριά που είναι χτισμένα σε όλο το εύρος των ναυπακτιακών βουνών, είτε σε πλαγιές, είτε σε ράχες είτε ακόμη και σε επικλινή οροπέδια ή κλειστά πορώδη στενά, είναι με τη σειρά που αναφέρονται από νότια διεύθυνση προς τα βόρεια τα επόμενα:
Γάβρος, Παλαιόπυργος, Στύλια, Στράνωμα, Δορβιτσά, Ποκίστα, Σίμου, Ελευθέριανη, Πλάτανος, Αχλαδόκαστρο (Αρτοτίβα), Χόμορη, Περίστα και Πέρκος.
Στην ανατολική πλευρά των ναυπακτιακών βουνών απλώνονται τα χωριά Λιμνίτσα, Τερψιθέα, Ελατού, Άνω Χώρα, Κάτω Χώρα, Κρυονέρια, Πόδος, Αμπελακιώτισα, Περδικόβρυση, Κλεπά κι Αράχωβα.
Και στον κεντρικό πυρήνα των κραβαρίτικων βουνών, μέσα σε μια περίκλειστη λεκάνη αναπνέουν τα χωριά του Καταφυγίου, της Αναβρυτής, της Ασπριάς και της Κεντρικής.
*
Ακολουθήσαμε έξι οδικές και περιπατητικές διαδρομές με αντίστοιχες περιπλανήσεις στο διάστικτο από κορυφογραμμές και σχίσματα κορμί της ορεινής Ναυπακτίας, για να σας δώσουμε μιαν ολοκληρωμένη εικόνα και γεύση των Κραβάρων, κάθε φορά και με διαφορετική κατεύθυνση.
Την πρώτη φορά ανεβήκαμε στο Τρίκορφο, τη μονή με τα 400 σήμαντρα, τα στενά του Μόρνου ως το Κεφαλογέφυρο (σχετικό αφιέρωμα στη ΘΕΣΣΑΛΙΑ), τη δεύτερη ανεβήκαμε στο Τσακαλάκι, και διασχίσαμε Άνω Χώρα, Κρυνέρια, Περδικόβρυση. Την τρίτη φορά περπατήσαμε το μονοπάτι του Ηρακλή, από Άνω Χώρα σε Αμπελιακιώτισα, μέσα από το φαράγγι του Κάκαβου (δεύτερο αφιέρωμα στη ΘΕΣΣΑΛΙΑ), την τέταρτη οδηγήσαμε το χωμάτινο κομμάτι από Πόδο προς Ελευθέριανη και Χόμορη με προορισμό τον Πλάτανο. Την πέμπτη διασχίσαμε το τμήμα του Εύηνου που οδηγεί στο θρυλικό γεφύρι της Αρτοτίβας (τρίτο αφιέρωμα στη ΘΕΣΣΑΛΙΑ) και την έκτη διασχίσαμε μια από τις ωραιότερες ορεινές ενότητες στην Ελλάδα, από Αμπελακιώτισα προς Περδικόβρυση, Κλεπά, γεφύρι Στενών, Αράχωβα, Ψηλό Σταυρό, Δομνίστα, Καρπενήσι.
*
Πολύ ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Κραβάρων είναι τα πολλά, χρήσιμα και ιστορικά Χάνια που πλημμύριζαν όλη την ορεινή έκταση της περιοχής. Και τούτο διότι τόσα πολλά και πολύωρα έως πολυήμερα οδοιπορικά, μεσ’ από βουνά και διάσελα, δεν υπάρχουν σε άλλο τόπο στην Ελλάδα. Κι όμως εδώ στα Κράβαρα τα χάνια διατηρήθηκαν όρθια και ζωντανά έως τις μέρες μας.
Σφηνωμένα σε πλαγιές και αυχένες ήταν σταθμοί αναψυχής, διαμονής και ξεκούρασης.
Το πιο γνωστό χάνι στα Κράβαρα ήταν και είναι το Χάνι του Λιόλιου, στην καταδασωμένη δυτική πλαγιά του Αρδίνη, ανάμεσα στον Πλάτανο και τον Άγιο Δημήτριο. Ήταν ο ενδιάμεσος σταθμός της διαδρομής που ένωνε τα χωριά της Κλεπαΐδας (Κλεπά κι Αράχωβα) με τον Πλάτανο στον δρόμο για τη Ναύπακτο.
Άλλα σημαντικά και ιστορικά χάνια, που λειτουργούν ακόμη και σήμερα, είναι το Χάνι του Λόη, στον δρόμο του Ανθόφυτου, το Χάνι του Πλούμη πιο πάνω απ’ το προηγούμενο, το Χάνι της Παπαδιάς, στον δρόμο από Αναβρυτή για Πόδο, το Χάνι του Λακουμέντα κοντά στον Παλιόπυργο και το Χάνι του Κωλέτη, στον δρόμο για το Νεοχώρι. Και φυσικά το γνωστό Χάνι του Ρέρεση, στον δρόμο του Μόρνου.
*
Θα κλείσουμε το πρώτο μέρος του αφιερώματος για τα Κράβαρα, με μια oνομαστική αναφορά στους δυο συγγραφείς και περιηγητές που ασχολήθηκαν με ιδιαίτερη κλίση και ροπή στον τόπο: Toν Ανδρέα Καρκαβίτσα και τον Πάτρικ Λη Φέρμορ.
Αλλά ως προς αυτούς και ως προς την προσηγορία του ονόματος Κραβαρίτης θα επεκταθούμε στο δεύτερο μέρος του αφιερώματός μας…