Του Μιχαήλ Ζουμπουλάκη*
Η Ευρώπη και ο πλανήτης ολόκληρος ζει μια πρωτοφανή παγκόσμια κρίση. Βεβαίως υπήρξαν στο παρελθόν μεγάλες πανδημίες: Η Μαύρη Πανώλη του 1346, η Πανώλη του 1666, η Ισπανική Γρίπη του 1918, η επιδημία AIDS του 1982, η Γρίπη των Πτηνών Η1Ν1 του 2009 και προσφάτως η επιδημία του Ebola (2014). Δεν είναι λοιπόν πρωτοφανή ούτε η διάρκεια της πανδημίας, ούτε οι νοσούντες, ούτε και ο αριθμός των νεκρών. Είναι κυρίως οι ενδεχομένως μεγαλύτερες συνέπειες για την οικονομία ακόμα και από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-08.
Για δυο λόγους είναι χειρότερα αυτή τη φορά. Πρώτον γιατί αυτή είναι μια εξωγενής κρίση που δεν είναι αποτέλεσμα των αντιφάσεων του συστήματος, όπως το 2007. Οι οικονομολόγοι δεν έχουν λύσεις θεραπείας του προβλήματος, παρά μόνο μέτρα ανακούφισης των συνεπειών της κρίσης για τους πιο αδύναμους. Δεύτερον, η κρίση είναι τώρα κυριολεκτικά παγκόσμια. Ο κορωνοϊός πλήττει 201 χώρες (8 παραπάνω από όσες είναι στον ΟΗΕ) δημιουργώντας σε όλους ανεξαιρέτως οικονομικά προβλήματα. Στην προηγούμενη κρίση αντίθετα, οι φτωχές χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου είχαν μικρές απώλειες γιατί δεν ήταν εκτεθειμένες στα λεγόμενα τοξικά ομόλογα.
Όσο η κρίση συνεχίζεται, οποιαδήποτε πρόβλεψη των οικονομικών επιπτώσεων στηρίζεται σε υποδείγματα που χρησιμοποιούν υποθετικά σενάρια για την ποσοτική εκτίμηση της εξέλιξης των μακροοικονομικών μεγεθών. Πόσο θα κοστίσει στην Ευρωπαϊκή Οικονομία; Στις 31/3 η επικεφαλής της ΕΚΤ ανακοίνωσε ότι κάθε μήνας περιοριστικών μέτρων ισοδυναμεί με πτώση 3% του ΑΕΠ. Η δική μου χονδροειδής εκτίμηση για την Ελλάδα είναι 3,7% το πολύ, για ενάμιση μήνα (15/3 έως 30/4) https://www.larissanet.gr/2020/03/28/koronokrisi-toy-michail-zoumpoulaki, αν όμως δεν είχαν ληφθεί καθόλου μέτρα. Οι κυβερνήσεις παρεμβαίνουν και στηρίζουν με άμεσο τρόπο τις επιχειρήσεις που πλήττονται περισσότερο, τους εργαζόμενους σε αυτές και ταυτόχρονα να δαπανούν περισσότερα για να καλύψουν κατεπείγουσες ανάγκες νοσηλευτικού υλικού, εξοπλισμού, φαρμάκων κ.λπ. Από τη μια μειώνουν τις εισπράξεις εσόδων (λόγω αναστολής δραστηριοτήτων) και από την άλλη πολλαπλασιάζουν τα έξοδα για να στηρίξουν όσους πλήττονται. Το αποτέλεσμα της εξίσωσης για φέτος θα γράψει πρωτογενές έλλειμμα σε ολόκληρη την Ευρωζώνη, ακόμη και στη συντηρητική Γερμανία.
Υπάρχουν τέσσερις λύσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο: Η επέκταση της ποσοτικής χαλάρωσης, η παροχή δανείων μέσα από τον μηχανισμό ESM, ένα ευρω-κορωνο-ομόλογο και η δωρεάν βοήθεια τύπου Σχεδίου Μάρσαλ.
Η κ. Λαγκάρντ ανακοίνωσε ότι η ΕΚΤ θα διαθέσει 870 δισ. ευρώ στις χώρες που θέλουν να ενταχθούν στο σύστημα ποσοτικής χαλάρωσης με αρνητικά επιτόκια -0,75%. Αυτό σημαίνει ότι οι Κεντρικές Τράπεζες θα επιστρέψουν λιγότερα από όσα θα δανειστούν από την ΕΚΤ. Ο μηχανισμός μετάδοσης είναι δοκιμασμένος, από την ΕΚΤ στην Κεντρική Τράπεζα και από εκεί στις τράπεζες, τις επιχειρήσεις και τους ιδιώτες. Το μέτρο έχει πολλές πιθανότητες να αποδώσει, γιατί οι κίνδυνοι να σπαταληθούν τα δανεικά σε άσκοπη κατανάλωση (δημόσια και ιδιωτική) είναι μικρός λόγω των τεράστιων προβλημάτων που δημιουργεί η κορωνοκρίση. Τα περισσότερα θα γίνουν δαπάνες υγείας και υποδομών και απευθείας στήριξη του εισοδήματος των καταναλωτών, ώστε να μην καταρρεύσει η εσωτερική ζήτηση. Αρκεί να μη γίνουν εισαγωγές προϊόντων εκτός Ευρωζώνης.
Η δεύτερη λύση αφορά στην παροχή δανείων μέσα από τον μηχανισμό ESM που δημιουργήθηκε για την ευνοϊκή χρηματοδότηση των υπερχρεωμένων χωρών το 2010. Εδώ δεν θα υπάρχει «ταβάνι» στο ύψος του δανεισμού, ο οποίος όμως θα έχει κόστος (θετικό επιτόκιο) και θα συνοδεύεται από κάποιου είδους μνημόνιο συνεργασίας. Ξέρουμε καλά στην Ελλάδα τι σημαίνει αυτό. Έχουμε δανειστεί τρεις φορές συνολικά €284,4 δισ. και έχουμε υπογράψει τρία μνημόνια με δυσβάστακτους όρους. Ούτε η Ελλάδα θέλει να το επαναλάβει, αλλά ούτε και κανείς άλλος στην Ευρώπη θέλει να μπει υπό επιτήρηση. Εκτός και αν προστρέξουν πάρα πολλοί στον ESM και οι όροι επιτήρησης περιοριστούν στην αποκλειστική χρήση των δανεικών για την εξομάλυνση της κορωνοκρίσης.
Η τρίτη λύση, που είναι εξαιρετικά δημοφιλής στη χώρα μας, είναι ένα ειδικό ευρωομόλογο. Η λογική πίσω από το ευρωομόλογο είναι ο «ομαδικός εξωτερικός δανεισμός» κρατών με διαφορετική πιστοληπτική ικανότητα με εξίσου χαμηλό επιτόκιο. Στην πράξη, οι πιο αξιόχρεες χώρες «δανείζουν» πιστοληπτική ικανότητα στις υπερχρεωμένες. Δηλαδή, οι Γερμανία, Ολλανδία, Δανία, Σουηδία θα αυξήσουν το κόστος δανεισμού τους (που είναι σήμερα κάτω από το μηδέν) για να το μειώσουν οι Ιταλία, Ελλάδα, Πορτογαλία και Ισπανία (σήμερα από 0,8 ώς 1,8%). Ασφαλώς μια πανευρωπαϊκού χαρακτήρα λύση θα ενισχύσει την εικόνα συνοχής της Ευρωζώνης και θα αντιμετωπίσει το πρόβλημα της χρηματοδότησης των έκτακτων αναγκών χωρίς αύξηση των φόρων. Ταυτόχρονα όμως θα αυξήσει το δημόσιο χρέος κάθε χώρας, και μάλιστα το εξωτερικό, με δεδομένο ότι το επιτόκιο θα είναι θετικό. Για την υπερχρεωμένη (στο 175% του ΑΕΠ) και υπό επιτήρηση (ώς το 2060) Ελλάδα δεν το λες και λαχείο.
Φυσικά υπάρχει και η τέταρτη λύση, η παροχή δωρεάν βοήθειας προς τις χώρες – μέλη που υποφέρουν περισσότερο (Ιταλία και Ισπανία). Η λύση αυτή είναι μόνο στα χαρτιά. Δεν υπάρχει ο «πλούσιος θείος από την Αμερική» που θα ήταν σε θέση να μοιράσει δισεκατομμύρια και κυρίως, δεν υπάρχει κανένα πολιτικό κίνητρο για να το κάνει. Θυμίζω στους ανιστόρητους ότι οι ΗΠΑ χρηματοδότησαν την ανοικοδόμηση της Ευρώπης το 1947, με εμφανές κίνητρο τη διάσωσή της από τον «κόκκινο κίνδυνο». Σήμερα δεν υφίσταται τέτοιος κίνδυνος. Μην περιμένετε λοιπόν «δωρεάν» βοήθεια. Αντίθετα οφείλουμε όλοι να περιμένουμε την εκδήλωση της ενδο-ευρωπαϊκής αλληλεγγύης και την εκδήλωση της ευρωπαϊκής αλληλεγγύης προς τις αφρικανικές και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες. Η στήριξη των ευρωπαϊκών συστημάτων υγείας και πρόνοιας με κοινοτικούς πόρους είναι η λύση. Η αυταρχική επιβολή κανόνων αποκλεισμού των άλλων, των ξένων, των διαφορετικών είναι απαράδεκτη για οποιοδήποτε (πόσο μάλλον ευρωπαϊκό) κράτος. Το κατάπιαμε μια φορά με την προσφυγική κρίση, δεν πρέπει να το δεχτούμε για δεύτερη. Όποιος δεν συμμετέχει στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, δεν δικαιούται καμιάς κοινοτικής χρηματοδότησης. Το «μερτικό» του να μοιραστεί σε όσους υποφέρουν από την κορωνοκρίση.
*Ο Μιχαήλ Ζαουμπουλάκης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας