Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Η πανδημία λόγω του covid-19 έχει περιορίσει κυριολεκτικά δισεκατομμύρια ανθρώπους στα σπίτια τους. Αυτό είχε ως συνέπεια το σπίτι να ενεργοποιηθεί ως χώρος κοινωνικότητας, δημιουργώντας νέες μορφές οικειότητας και ενισχύοντας τα κοινωνικά δίκτυα. Όμως αυτή η νέα κοινωνικότητα, είναι σε μεγάλο βαθμό εικονική και επηρεάζεται από κάποιες τηλεπικοινωνιακές εταιρείες, καθώς και ψηφιακές πλατφόρμες (κοινωνικής δικτύωσης και τηλεργασίας).
Η ανάγκη των ανθρώπων να βρεθούν, να αγκαλιαστούν και να αγγίξουν ο ένας τον άλλον φαντάζει επιτακτική όσο πότε άλλοτε. Η πίεση που βιώνουν οι άνθρωποι λόγω της κοινωνικής αποστασιοποίησης, φθάνει στα όριά της. Τι όμως θα μπορούσε να συμβεί, αν η κοινωνική απομόνωση συνεχιστεί ή επαναληφθεί με διαφορετικές μορφές αθροιστικά για περισσότερο χρόνο; Μήπως η ενασχόληση με εικονικά μέσα αντικαταστήσει τη δια ζώσης παρουσία; Μήπως η διαρκή ενασχόληση με ψηφιακά μέσα σε διαδοχικά κύματα πανδημίας, δημιουργήσει φαινόμενα αγοραφοβίας και νέες κοινωνικές ανησυχίες; Μήπως ο διαδικτυακός διάλογος επηρεάζεται από την εξουσία των εκάστοτε αλγόριθμων κοινωνικής δικτύωσης; Μήπως η κοινωνική απομόνωση πυροδοτήσει το άγχος και την ανησυχία, αλλά και τη συναισθηματική απομόνωση;
Επίσης αν σε ήδη επιβαρυμένους ανθρώπους η περίοδος του «μένουμε σπίτι» δημιουργήσει περαιτέρω ψυχαναγκαστικά στοιχεία, ειδικά σε άτομα που δεν διαθέτουν σωστό υποστηρικτικό δίκτυο, ή σε άτομα που ήδη έπασχαν από αγχώδεις εκδηλώσεις, είναι πιθανό ότι μια ακόμα μερίδα ανθρώπων θα οδηγηθεί σε περαιτέρω αποξένωση.
Επιπρόσθετα ο κλάδος των τηλεπικοινωνιών δείχνει να έχει τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα στην πανδημία έναντι άλλων τομέων της οικονομίας. Η πλειοψηφία των τηλεπικοινωνιακών παρόχων βλέπουν θετικές προοπτικές για το 2021, κυρίως λόγω του δικτύου πέμπτης γενιάς «5G». Επίσης οι πλατφόρμες τηλεργασίας και τηλεκπαίδευσης (zoom, webex, teams, skype) βλέπουν τις μετοχές τους να απογειώνονται και να κερδίζουν και στο μέλλον ένα μεγάλο μερίδιο της αγοράς στον χώρο των επιχειρήσεων και της εκπαίδευσης. Μ’ αυτό τον τρόπο οι εταιρείες τηλεπικοινωνιών και διαδικτυακού λογισμικού έχουν τη δυνατότητα αφενός μεν να προσφέρουν σύγχρονες λύσεις και πρόσθετες δυνατότητες επικοινωνίας και αποδοτικής τηλεργασίας στους εργοδότες και αφετέρου δε προϋποθέτουν εξειδικευμένους εργαζόμενους οι οποίοι πρέπει να λειτουργούν σε ακόμα πιο υψηλές ταχύτητες και διαρκή ετοιμότητα.
Βέβαια δεν θα πρέπει να ξεχνούμε ότι ο εγκλεισμός εκατομμυρίων ανθρώπων στο σπίτι, το οποίο αποκτά μια ιδιαίτερη αξία ως χώρος κοινωνικότητας, ενισχύει τα κοινωνικά δίκτυα. Οι άνθρωποι αναπτύσσουν νέες μορφές κοινωνικότητας μέσω του ψηφιακού διαλόγου, που αναπαράγεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (facebook, Instagram,twitter κ.ά). Και εδώ βέβαια δεν θα πρέπει να ξεχνούμε, ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, επηρεάζουν μέσω των αλγορίθμων τους τον διαδικτυακό διάλογο που αναπτύσσεται. Έτσι δημιουργείται μια ιδιότυπη εξουσία που στη συνέχεια μπορεί να διαμορφώσει ανάλογα τις κοινωνίες και τις προτιμήσεις τους.
Βέβαια, άξιοι αναφοράς είναι και οι λόγοι που οι χρήστες/στριες παρακολουθούν πιο στενά τα social media την περίοδο της πανδημίας του νέου κορωνοϊού. Στην κορυφή των προτιμήσεων, βρίσκεται η ανάγκη για γρήγορη και εύκολη πρόσβαση στην ενημέρωση (ειδήσεις), καθώς και στο «γέμισμα» του ελεύθερου χρόνου (ψυχαγωγία) που τελικά γιγαντώνει τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, πώς φιλτράρονται οι μη επιβεβαιωμένες ειδήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Ποια η ευθύνη των εταιρειών που διαχειρίζονται τέτοιοι είδους διαδικτυακά μέσα, σε σχέση με την πρόληψη της εξάπλωσης της παραπληροφόρησης (fake news);
Αν αντίστοιχα μεταφερθούμε στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που καλύπτουν ανάγκες ψυχαγωγίας θα διαπιστώσουμε ότι εκτός από την παθητική κατανάλωση περιεχομένου, οι χρήστες/στριες παράγουν ψυχαγωγικό περιεχόμενο μέσα από έτοιμα πρότυπα (templates) όπως το παράδειγμα της πλατφόρμας TikTok. Έτσι ενώ φαινομενικά δίνεται η δυνατότητα στον καθένα και την καθεμιά να δημιουργήσει εύκολα περιεχόμενο με «χιούμορ» πολλές φορές αμφίβολης ποιότητας, τελικά οι περισσότεροι περιορίζονται σε ένα στυλιζαρισμένο περιεχόμενο «πλασάροντας» το «εύκολο» ή το βεβιασμένο γέλιο, την κοροϊδία και σε πολλές των περιπτώσεων χιούμορ με ρατσιστικό υπόβαθρο. Συνεπώς καταναλώνουμε ό,τι ψηφιακά παράγουμε τόσο εμείς, όσο και οι άλλοι. Έτσι όταν δίνεται η ευκαιρία να δημιουργήσουμε όλοι, εύκολο περιεχόμενο ψυχαγωγικού τύπου πολλαπλασιάζοντας τα βίντεο κλιπ σε μεγάλες ποσότητες, το μέτρο χάνεται και η ποιότητα αποτελεί ζητούμενο.
Σημαντικό επίσης είναι το ερώτημα, για τη νέα γενιά που είναι απομονωμένη στο σπίτι λόγω της πανδημίας και αφιερώνει αρκετές ώρες στα κοινωνικά μέσα, αν θα συνεχίσει αυτήν τη συνήθεια μετά την υποχώρηση της υγειονομικής κρίσης.
Μήπως όμως τελικά εκπαιδεύονται κοινωνίες στην εύκολη και γρήγορη παραγωγή ψυχαγωγικού υλικού, είτε από την πλευρά του δημιουργού είτε από την πλευρά του καταναλωτή; Επίσης, μια τέτοιου είδους τάση στον χώρο της ψυχαγωγίας μήπως οδηγεί στην αλλαγή κανόνων και στην αναθεώρηση αισθητικών προτύπων;
Αλλά ας επανέλθουμε στον χώρο της ενημέρωσης, μιας βασικής χρήσης των κοινωνικών μέσων, εστιάζοντας στο πώς διαμορφώνεται αυτός ο τεράστιος ψηφιακός χώρος; Αν κάνουμε μια περιήγηση σε κάποια από τα χιλιάδες κοινωνικά μέσα κοινωνικής, θα συναντήσουμε ενημερωτικό – ειδησεογραφικό υλικό με τη μορφή φημών (fake news), ως οργανωμένες προσπάθειες παραπληροφόρησης, ως πολιτική προπαγάνδα, ως διαφημιστικές εκστρατείες με συλλογή προσωπικών δεδομένων και τέλος ως απόψεις που υποστηρίζουν την καθεστηκυία τάξη ή τάσσονται υπέρ της υπεράσπισης άλλων ριζοσπαστικών ομάδων και ιδεών. Η πανδημία σε πρώτη ανάγνωση οξύνει τα προβλήματα που προϋπήρχαν στα κοινωνικά μέσα. Αυτή τη φορά όμως δίνει περισσότερο χρόνο στα ψηφιακά μέσα δικτύωσης, ώστε να γαλουχήσουν γενιές, επιβάλλοντας μια τεχνητή πολλές φορές επίσημη εκδοχή της πραγματικότητας και του κοινού συμφέροντος.
Και φτάνοντας στο δια ταύτα θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν οι κοινωνίες στο μέλλον θα αντέξουν ένα περιβάλλον κοινωνικής απομόνωσης. Η πίεση που δέχονται δισεκατομμύρια άνθρωποι σ’ όλο τον κόσμο μπορεί να επιτείνει κοινωνικές ανησυχίες, φόβους για την εκχώρηση της διακυβέρνησης σε κυβερνήσεις και όχι σε κοινοβούλια καθώς επίσης και ζητήματα που κινούνται στο όριο του σεβασμού των συνταγματικών δικαιωμάτων καθώς και της δημοκρατικής αρχής.
Τέλος για όλους τους παραπάνω προβληματισμούς και σε σχέση με τον ρόλο των κοινωνικών δικτύων δεν πρέπει να καταλήξουμε σε μια φοβική στάση και τελικά να επικεντρωθούμε στο συμπέρασμα πως για όλα φταίνε τα ψηφιακά κοινωνικά μέσα (social media). Αντίθετα τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να δώσουν βήμα στους πολίτες αλλάζοντας το μιντιακό οικοσύστημα. Μ’ αυτό τον τρόπο οι πολίτες μπορούν να προσεγγίσουν πηγές γνώσεις, ενώ πολλά έντυπα και ιστοσελίδες ειδησεογραφίας και σχολιασμού έχουν τη δυνατότητα να αμφισβητούν και αρθρώνουν έναν εναλλακτικό λόγο.
Έτσι σε ένα περιβάλλον κοινωνικής απομόνωσης τα ίδια τα κοινωνικά μέσα μπορούν να άρουν τα όποια αδιέξοδα και να συνεισφέρουν στην κριτική ανάγνωση του πολιτικού ανταγωνισμού που αναπτύσσεται στην κοινωνία καθώς και των κοινωνικών σχέσεων που στηρίζονται στις έννοιες της δημοκρατίας, της ισότητας και της ελευθερίας.
* Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ., και Συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.