Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Η παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008 άλλαξε ριζικά τις συνθήκες διαβίωσης μεγάλου μέρους του πληθυσμού της Ελλάδας. Αυτή η οικονομική κρίση επέφερε συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας, διακόπτοντας στην ουσία μια μεγάλη περίοδο μεγάλης οικονομικής μεγέθυνσης. Στην Ελλάδα στα τέλη του 2009, το δημοσιονομικό έλλειμμα εκτινάχθηκε σε υψηλά επίπεδα διαψεύδοντας τις μέχρι τότε αισιόδοξες προβλέψεις. Όλη αυτή η κατάσταση οδήγησε σε αυξήσεις στα επιτόκια δανεισμού και αντίστοιχα σε διακοπή της αύξησης των δημόσιων δαπανών. Στη συνέχεια, η επιβολή των οικονομικών μνημονίων με τα αντίστοιχα βραχύβια προγράμματα δημοσιονομικής σύγκλισης, επέφεραν πολυποίκιλες επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία και στην καθημερινή ζωή των πολιτών.
Σύμφωνα με το παραπάνω οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο, όπως αυτό διαμορφώθηκε από τα πρώτα χρόνια εμφάνισης της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας, φαίνεται ότι οι κοινωνικές ανισότητες μεγαλώνουν, η φτώχεια αυξάνεται και σε κάθε τομέα της παραγωγής οι επιπτώσεις είναι εμφανείς και επηρεάζουν κάθε πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας.
Επιχειρώντας να κατανοήσουμε πώς ορίζεται η φτώχεια και πώς υπολογίζονται τα αντίστοιχα ποσοστά φτώχειας, θα δανειστούμε τους πιο διαδομένους ορισμούς που εστιάζουν στο αν ένα νοικοκυριό έχει εισόδημα χαμηλότερο του 60% του αντίστοιχου διάμεσου ισοδύναμου εισοδήματος της χώρας. Όταν αυτό συμβαίνει τότε διαβιεί σε συνθήκες φτώχειας. Αντίστοιχα σύμφωνα με τη μελέτη του Ινστιτούτου Εργασίας ΓΣΕΕ «Ανισότητα, φτώχεια και οικονομική κρίση στην Ελλάδα και την ΕΕ» αναφέρεται ότι σύμφωνα με τον ευρέως χρησιμοποιούμενο δείκτη σχετικής φτώχειας, στην Ελλάδα το ποσοστό φτώχειας αυξήθηκε από 19,7% το 2008 σε 23,1% το 2011. Επίσης τα τελευταία χρόνια η Eurostat, συμπληρωματικά στον δείκτη σχετικής φτώχειας, υπολογίζει τους δείκτες υλικής αποστέρησης που καταρτίζονται με βάση τη δυνατότητα των νοικοκυριών να καλύψουν τις ακόλουθες βασικές ανάγκες: «1) γεύμα με ψάρι ή κρέας κάθε δεύτερη μέρα, 2) μία εβδομάδα διακοπές το χρόνο, 3) αντιμετώπιση έκτακτων αλλά αναγκαίων δαπανών, 4) εξασφάλιση επαρκούς θέρμανσης στο σπίτι, 5) αποπληρωμή πάγιων λογαριασμών χωρίς δυσκολίες, 6) κατοχή πλυντηρίου στην κατοικία διαμονής, 7) κατοχή έγχρωμης τηλεόρασης στην κατοικία διαμονής, 8) κατοχή τηλεφώνου και 9) κατοχή αυτοκινήτου». Ένα άτομο (ή νοικοκυριό) θεωρείται ότι βιώνει υλική αποστέρηση όταν δεν δύναται να ικανοποιήσει τουλάχιστον 3 από τις παραπάνω ανάγκες.
Εύλογα λοιπόν προκύπτουν ερωτήματα σχετικά με τις πληττόμενες ομάδες που βιώνουν τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης και της φτωχοποίησης που έχουν υποστεί.
Ποιες όμως είναι οι συνέπειες των ανισοτήτων που αυξήθηκαν λόγω της οικονομικής κρίσης και της φτώχειας; Κατά πόσο τα μέτρα λιτότητας και η γενικότερη ύφεση επηρέασαν τους νέους και κυρίως τους άνεργους; Κατά πόσο το θεσμικό πλαίσιο παροχής της σχετικής βοήθειας προς τα άνεργα άτομα είναι ιδιαίτερα περιοριστικό, με αυστηρές προϋποθέσεις επιλεξιμότητας και χαμηλό ποσοστό κάλυψης; Η φτώχεια μεταξύ των ανέργων και των νέων ζευγαριών με παιδιά πόσο κρίσιμο ζήτημα είναι για την πολιτεία; Οι συνέπειες της φτώχειας και των οικονομικών ανισοτήτων αποτελούν σήμερα βασική κοινωνική πρόκληση;
Επίσης δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η εφαρμογή των οικονομικών μνημονίων είχε ως αποτέλεσμα μια προοδευτική επίδραση στην κατανομή του εισοδήματος χωρίς να ληφθεί αντίστοιχη μέριμνα για μια πιο «δίκαιη» πολιτική. Αντίστοιχα η ζήτηση για κοινωνική μέριμνα από την πλευρά των πολιτών συνεχώς αυξάνεται, ενώ η προσφορά από το κράτος χαρακτηρίζεται από αποσπασματικότητα με διοικητικές δυσλειτουργίες αλλά και κάποιες σημαντικές βελτιώσεις τα τελευταία χρόνια (ηλεκτρονική διακυβέρνηση).
Σύμφωνα με τις προβλέψεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (Δ.Ν.Τ.) που ανακοινώθηκαν στις 20 Οκτωβρίου 2020, η πτώση του παγκόσμιου ΑΕΠ αναμένεται να είναι της τάξης του -4.4%, ενώ για τις ανεπτυγμένες οικονομίες η αντίστοιχη πτώση αναμένεται να είναι ίση με το -5.8%. Τα συμπεράσματα που βγαίνουν από την παραπάνω πρόβλεψη χωρίς να χρειάζεται να μελετήσουμε μακροοικονομικούς δείκτες είναι ότι θα υπάρξουν συνέπειες στο επίπεδο απασχόλησης, στον πληθωρισμό, στην κατανάλωση και στις επενδύσεις. Όλα αυτά φυσικά οδηγούν σύντομα σε μια πρωτόγνωρη ύφεση που πιθανόν να μην έχουν αντιμετωπίσει ποτέ ξανά στη μεταπολεμική μας ιστορία.
Στην περίοδο που διανύουμε είναι επιτακτικές οι παρεμβάσεις που πρέπει να σχεδιαστούν για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των ήδη περιορισμένων κοινωνικών δαπανών και στην προώθηση της κοινωνικής συνοχής. Αν δεν περιοριστεί η ακραία φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός σίγουρα η κοινωνία θα διαρραγεί και οι ανισότητες προοδευτικά θα γιγαντωθούν.
Σίγουρα χωρίς πρόταση δεν μπορεί να επαναπροσδιοριστούν και να ενδυναμώσουν οι κοινωνικές πολιτικές. Έτσι πρέπει να γίνουν αλλαγές στις βασικές παραμέτρους της κοινωνικής πολιτικής με σκοπό να ενισχυθεί το κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας και να ελαφρυνθούν οικονομικά οι κοινωνικές ομάδες που βιώνουν αποκλεισμούς, απώλεια απασχόλησης, συσσώρευση χρεών και μείωση της αγοραστικής δύναμης. Επίσης υπάρχουν και επιμέρους προβλήματα που αναδεικνύονται μετά την εφαρμογή των οικονομικών μνημονίων, όπως η καταπολέμηση της παιδικής φτώχειας, η αποτελεσματική προστασία των ανέργων και η καθολική εφαρμογή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος.
Βέβαια «δίκαιη» πολιτική σημαίνει ενίσχυση της απασχόλησης ως μέτρο αποτροπής καταστάσεων που οδηγούν στη φτώχεια. Επιπρόσθετα οι πολιτικές βελτίωσης του εκπαιδευτικού επιπέδου των πιο φτωχών ομάδων του πληθυσμού μπορούν να μειώσουν τους κοινωνικούς δείκτες της ανισότητας, της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Έτσι η ζωή μετά την οικονομική κρίση και την πανδημία μοιραία οδηγείται στη διαχείριση μιας νέας πραγματικότητας. Οι διεθνείς τάσεις είναι πια ξεκάθαρες και η συζήτηση επικεντρώνεται στο αν η οικονομική κρίση θα οδηγήσει σε νεοφιλελεύθερες πολιτικές ή σε πολιτικές που έχουν ως προτεραιότητα την αξία της κοινωνικότητας, της αλληλεγγύης και της εύρυθμης και αποτελεσματικής λειτουργίας των δομών και της κοινωνικής προστασίας.
Ο κόσμος φαίνεται φοβισμένος από όλες τις αλλαγές που έχουν επέλθει. Η λύση είναι η συνεργασία, το όραμα και η συμμετοχή των πολιτών που πάλι θα πρέπει να αγωνιστούν σ’ ένα δύσκολο και ιδιαίτερο περιβάλλον.
6 + 1 άρθρα για τις κοινωνικές ανισότητες
Σήμερα ολοκληρώσαμε τα θεματικά άρθρα που αφορούν στις ανισότητες, ένα ζήτημα που προσλαμβάνει όλο και μεγαλύτερη σημασία τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και σε όλο τον πλανήτη. Οι ανισότητες τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν αυξηθεί λόγω της οικονομικής κρίσης, ενώ η πανδημία του covid-19 πυροδοτεί μια νέα οικονομική κρίση. Εξ αιτίας των παραπάνω συνθηκών σήμερα ασκείται μια σημαντική πίεση στα συστήματα κοινωνικής προστασίας προκαλώντας προβληματισμό για τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης και για την κοινωνική συνοχή. Στα επόμενα άρθρα μας προσπαθήσαμε να ασχοληθούμε με κάθε είδους κοινωνική ανισότητα διότι το θέμα αυτό συνιστά πολυδιάστατη πρό(σ)κληση. Η συζήτησή μας επικεντρώθηκε στις οικονομικές ανισότητες (εισόδημα και πλούτος) καθώς και στις ευκαιρίες.
Πηγές:
Mitrakos, T. (2018). Οικονομικές ανισότητες, φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός: Η διεθνής εμπειρία και η περίπτωση της Ελλάδας κατά την περίοδο της πρόσφατης κρίσης. Κοινωνική Πολιτική, 9, 7-24.
Παπαθεοδώρου, Χ., Βλάσης Μ. (2013). Ανισότητα, φτώχεια και οικονομική κρίση στην Ελλάδα και την ΕΕ, Επιστημονικές Εκθέσεις (Reports) / 9, Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ, Νοέμβριος 2013
*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.