Του Θανάση Μακρόπουλου*
Διαβάζοντας ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο «Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες» των πολιτικών επιστημόνων Steven Levitsky και Daniel Ziblatt του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ προσπάθησα να αποτυπώσω τα κύρια σημεία, γιατί εκτιμώ ότι μας αφορά ως πολίτες, κοινωνία και ως χώρα. Το βιβλίο απευθύνεται κύρια στους Αμερικανούς πολίτες, καθώς εστιάζει στην περίπτωση Τραμπ, για την οποία υπάρχει έντονη ανησυχία για την πορεία της δημοκρατίας στην Αμερική, αλλά εξετάζει όμως και δεκάδες άλλα παραδείγματα διολίσθησης της Δημοκρατίας κυρίως σε Ευρώπη και Λατινική Αμερική.
«Οι στυγνές δικτατορίες, στρατιωτικές, φασιστικές ή κομμουνιστικές, είναι πλέον λίγες, τουλάχιστον σε μεγάλα τμήματα της ανθρωπότητας. Τα στρατιωτικά πραξικοπήματα και άλλες μορφές βίαιης κατάληψης της εξουσίας γίνονται όλο και πιο σπάνια. Οι δημοκρατίες εξακολουθούν ωστόσο να καταλύονται, να «πεθαίνουν», με άλλον όμως τρόπο. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν είναι τόσο οι στρατιωτικοί που πρωταγωνιστούν στη κατάλυση της δημοκρατίας, όσο οι ίδιοι οι εκλεγμένοι ηγέτες. Αυτή είναι η περίπτωση όχι μόνο της Βενεζουέλας και του Τσάβες αλλά και χωρών όπως η Γεωργία, η Ουγγαρία, η Ρωσία, η Ουκρανία, η Πολωνία, η Τουρκία, το Περού, η Νικαράγουα, οι Φιλιππίνες, η Σρι Λάνκα. Η παρακμή, η «αποψίλωση» της δημοκρατίας αρχίζει στις μέρες μας από την κάλπη» (απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου).
Α. Μοντέλα – Συνθήκες κατάλυσης δημοκρατίας
Υπάρχουν δύο μοντέλα κατάλυσης της δημοκρατίας. Το ένα με χρήση βίας και μάλιστα ένοπλης, χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Αλλιέντε της Χιλής και το άλλο ο εκλογικός δρόμος που ίσως είναι και ο πιο ύπουλος, όπου η δημοκρατία καταλύεται με διάφορα προσχήματα αμέσως (Χίτλερ-Γερμανία) ή σταδιακά, όπου υποσκάπτεται μεθοδικά, ακυρώνοντας ουσιαστικά δημοκρατικές διαδικασίες που οδηγούν το πολιτικό στη εξουσία (Τσάβες, Μαδούρο – Βενεζουέλα).
Η ύπαρξη κρίσεων, προβλημάτων όπως: Κοινωνικών ανισοτήτων, φτώχειας ανεργίας, ασφάλειας, μετανάστευσης, φυλετικών διακρίσεων κ.ά., ευνοούν να εμφανιστούν στο προσκήνιο πολιτικοί «αντισυστημικοί», αυταρχικοί-λαϊκιστές-δημαγωγοί σαν αυθεντικοί εκφραστές του λαού, «ειδήμονες επίλυσης όλων των προβλημάτων», αντίπαλοι των «ελίτ», του κατεστημένου, των κλειστών κυκλωμάτων της διαφθοράς και συγχρόνως με την αιτιολογία ότι καταβάλλεται προσπάθεια για μια πιο αποτελεσματική, καλύτερη δημοκρατία καταλαμβάνουν την εξουσία. Στη συνέχεια μέσα από την υποβάθμιση, έλεγχο λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών, κατευθυνόμενης ενημέρωσης των πολιτών και της ειδικής μεταχείρισης όσων ασκούν κριτική, δημιουργώντας τους διάφορα προβλήματα, οδηγούν χωρίς να γίνεται αντιληπτό, στη διάβρωση – αποψίλωση της δημοκρατίας Επίσης υπήρξαν περιπτώσεις, όπου παραδοσιακά κόμματα – ηγέτες συνεργάστηκαν με επίδοξους δικτάτορες «μοιραίες συμμαχίες» (Χίτλερ – Γερμανία, Μουσολίνι – Ιταλία κ.ά.) για να αντιμετωπίσουν διάφορα προβλήματα όπως οικονομικές κρίσεις, λαϊκή δυσαρέσκεια, εκλογική παρακμή παραδοσιακών κομμάτων, κυρίως την άνοδο του φασισμού, με ολέθρια αποτελέσματα για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Υπήρξαν όμως και χώρες όπως το Βέλγιο και η Φινλανδία με σημαντική κρίση και αμφισβήτηση της δημοκρατίας, που αντιμετώπισαν με επιτυχία την άνοδο του φασισμού γιατί τα «συστημικά» κόμματα (δημοκρατικού τόξου) (Σοσιαλιστικό και Χριστιανο-κοινωνικό) τη δεκαετία του 1930 (ιδίως 1937) λειτούργησαν σαν φρουροί της δημοκρατίας και απέκλεισαν τα «αντισυστημικά».
Συμπερασματικά:
Οι κίνδυνοι της δημοκρατίας προέρχονται κυρίως από τους λαϊκιστές-δημαγωγούς-αυταρχικούς πολιτικούς, κυρίως σε περιόδους κρίσεων, προβλημάτων και από «μοιραίες» συμμαχίες με «αντισυστημικά» κόμματα ή «αντισυστημικούς» πολιτικούς.
Β. Εντοπισμός πολιτικών με αντιδημοκρατικές τάσεις
Σύμφωνα με τις μελέτες του καθηγητή Juan Linz καθηγητή του στο Γέιλ υπάρχουν τέσσερις (4) ενδείξεις που μας επιτρέπουν να ανιχνεύσουμε αυταρχικές προθέσεις σε έναν πολιτικό ικανές να μας κάνουν να ανησυχούμε και να μας θέσουν σε επιφυλακή.
α. Απορρίπτει λεκτικά ή και έμπρακτα τους κανόνες του «δημοκρατικού παιχνιδιού».
β. Αρνείται ότι οι πολιτικοί του αντίπαλοι είναι ισότιμοι παίκτες, τους οποίους οφείλει να σέβεται.
γ. Ανέχεται ή ενθαρρύνει πράξεις βίας.
δ. Δείχνει τάσεις να περιορίσει την ελευθερία έκφρασης των αντιπάλων του, αλλά των μέσων ενημέρωσης.
Έστω και ένα από αυτά τα κριτήρια να ισχύει για κάποιο πολιτικό, καλό είναι να ανησυχούμε.
Γ. Περιφρούρηση της δημοκρατίας.
Την κύρια ευθύνη για την αποφυγή δυσάρεστων εξελίξεων και εκπλήξεων σε μια δημοκρατική χώρα την έχουν τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί ηγέτες που υποχρέωσής τους είναι να λειτουργούν ως άγρυπνοι φρουροί των δημοκρατικών θεσμών και ελευθεριών. Επιπλέον απαιτείται η επαγρύπνηση και ενεργοποίηση των πολιτών.
Τα κόμματα του «δημοκρατικού τόξου» (συστημικά) θα πρέπει να κρατούν αποστάσεις από τα «μη δημοκρατικά» (αντισυστημικά) και να δημιουργούν «υγειονομική ζώνη» με διάφορους τρόπους όπως με:
– Να αποκλείουν αυστηρά υποψήφιους που χαρακτηρίζονται από αυταρχικές ή αντιδημοκρατικές τάσεις.
– Να μην δέχονται ή ανέχονται καν για μέλη άτομα με τέτοιες τάσεις.
– Να αποφεύγουν κάθε είδους συμμαχία, συνεργασία με κόμματα και υποψηφίους με τέτοιες τάσεις.
– Να επιδιώκουν και να απεργάζονται την απομόνωση των ακραίων πολιτικών δυνάμεων και όχι την αναγνώριση τους ως πιθανούς συνεργάτες-εταίρους. Αυτή η επιλογή επιβάλλει να αποφεύγονται κοινές πρωτοβουλίες π.χ. διαδηλώσεις κ.ά.
– Στις περιπτώσεις εκείνες, όπου οι αντιδημοκρατικές δυνάμεις έχουν αρκετές πιθανότητες να κερδίσουν μια εκλογική αναμέτρηση, οι δυνάμεις του δημοκρατικού τόξου οφείλουν να τις αντιμετωπίσουν ενωμένες, σε κοινό μέτωπο.
Υπάρχουν στη χώρα μας ανησυχητικά φαινόμενα;
Στη χώρα μας με κύρια ευθύνη των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ υπάρχουν σοβαρές εκτιμήσεις για σειρά ζητημάτων που οδηγούν στη κατολίσθηση της δημοκρατίας όπως: Η καλλιέργεια διχαστικού κλίματος, οι παρεμβάσεις στη δικαιοσύνη, οι κατηγορίες πολιτικών αντιπάλων χωρίς στοιχεία, η πίεση μέσων ενημέρωσης, γιατί τηρούν αντιπολιτευτική γραμμή, η χειραγώγηση ανεξάρτητων αρχών, η μη καταδίκη αυταρχικών καθεστώτων π.χ. Βενεζουέλα, η ανοχή βίας σε αρκετές περιπτώσεις, η «ποδοσφαιροποίηση της πολιτικής ζωής», η υποθήκευση της δημόσιας περιουσίας, η μη συνεργασία – συνεννόηση για κορυφαία ζητήματα όπως: Τα εθνικά θέματα, η αναθεώρηση του συντάγματος, παιδείας, υγείας, ασφαλιστικό κ.ά.
Όλα αυτά είναι σημάδια κατολίσθησης της δημοκρατίας.
Τα πολιτικά κόμματα, πολιτικές παρατάξεις και πολιτικοί, που δεν παραβιάζουν το σύνταγμα, τους νόμους θα πρέπει να γνωρίζουν ότι δεν είναι εχθροί, αλλά πολιτικοί αντίπαλοι με διαφορετικές ιδέες, απόψεις, προτάσεις που διεκδικούν την εξουσία επί ίσοις όροις και είναι υποχρεωμένοι να συνυπάρχουν άλλοτε συμφωνώντας και άλλοτε διαφωνώντας.
Οι δημοκρατίες λειτουργούν καλύτερα και έχουν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής όταν οι συνταγματικές ρυθμίσεις ενισχύονται και από άγραφους νόμους όπως η αμοιβαία ανοχή και η θεσμική αυτοσυγκράτηση.
Η ιστορία διδάσκει: «Ότι η ακραία πόλωση είναι κατά κανόνα η αιτία θανάτου της δημοκρατίας».
Οι δημοκρατίες θα επιβιώσουν μόνο αν αποφασίσουν να υπερασπιστούν τις αρχές και τα ιδεώδη τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: «Πως πεθαίνουν οι δημοκρατίες» S. Levitsky-D.Zibatt (καθηγητές Χάρβαρντ)
ΥΓ: Συστημικά κόμματα = Δημοκρατικά, Δημοκρατικού Τόξου
Συστημικός πολιτικός = δημοκρατικός
Αντισυστημικός = Μη δημοκρατικός
*Ο Θανάσης Μακρόπουλος είναι στέλεχος του Κινήματος Αλλαγής – υποψήφιος σύνεδρος