Του Κυριάκου Παπαγεωργίου
Α’
Περιήγηση σε έναν άβατο χώρο
Πρέπει νάχεις μπάρμπα, όχι στην Κορώνη, που λέει κι η παροιμία, αλλά στο Πολεμικό Ναυτικό (Υπηρεσία Φάρων) για να πετύχεις μια μέρα και μια νύχτα, μοναδικής απόλαυσης και περιπέτειας, στον πιο απόμακρο φάρο του ελληνικού φαρικού δικτύου. Τον Κάβο-Σίδερο.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της ολόθυμης περιπέτειας είναι τα εξής:
Πρώτα ο φάρος! Ο ανατολικότερος φαρικός λαμπτήρας της Κρήτης, εκεί πάνω στη μυτερή άκρη που σχεδιάζει ο γεωγραφικός χάρτης της Μεγαλονήσου, στέκεται ατόφιος και αλώβητος, παρά τα όσα υφίσταται από τις κακουχίες των καιρών. Ειν’ ένας ψηλόσωμος κορμός φάρου με θεριό κλωβό και γυάλινο θηκάρι, που τον oνοματίζουν Κάβο Σίδερο.
Έπειτα είναι η τοποθεσία. Η μύτη που κάνει ο κάβος στην αρχαιότητα αποκαλούνταν Σαμώνιο και είναι το απώτατο ακρωτήριο της Κρήτης που για τη διακατοχή του έπαιξε σπουδαίο και σημαίνοντα ρόλο στη ναυτική διαμάχη Ιταναίων και Ιεραπυτνίων, καθώς και οι δυο αρχαίοι λαοί διεκδικούσαν τα σκήπτρα βασιλείας στην ανατολική Κρήτη.
Αλλά είναι και η γεωμορφολογία του ακρωτηρίου αυτού ιδιαίτερη, λόγω του ότι παίζει εξίσου σημαντικό ρόλο αφενός στο διάπλου και διέλευση της Κρήτης προς τη νότια Μεσόγειο και αφετέρου έχει το γεωστατικό χαρακτηριστικό του διπλού λαιμού, μιας πρωτοτυπίας δηλαδή της στεριάς να προσεγγίζει η ξηρά δυο πελάγη, το Κρητικό και το Λιβυκό, στενεύοντας τόσο πολύ, ώστε να πλησιάζουν το ένα στο άλλο, σε απόσταση μόλις εκατό μέτρων…
Τρίτος έρχεται ο φαροφύλακας. Τούτος ο μοναχικός λύκος είναι ένας υπαξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού, απόφοιτος της Σχολής των Ναυτικών Δοκίμων, που στις μέρες μας έχει αντικαταστήσει τον παλιό εμπειροτέχνη φαροφύλακα και επισκέπτεται τον φάρο λίγες μέρες τον μήνα για να επισκευάσει ή αποκαταστήσει, φθορές και ζημιές και γενικά να ελέγξει την κανονική ζωή και λειτουργία του φάρου.
Τέταρτη προϋπόθεση της περιπέτειας έρχεται η άδεια που πετύχαμε από την Υπηρεσία Φάρων, ώστε να μας παρασχεθεί η δυνατότητα, πρώτα να περάσουμε την πύλη του στρατοπέδου (γιατί ολόκληρη η περιοχή της ανατολικής χερσονήσου υπόκειται στη δικαιοδοσία του Πολεμικού Ναυτικού) κι έπειτα να μας συνοδεύσει, φιλοξενήσει και μυήσει στα μυστικά του φάρου, με ένα σωρό επιμέρους περιπέτειες. Είναι ο Σητειακός φαροφύλακας, Γιώργης Μητσακάκης, που θεωρείται μεγάλο κεφάλαιο της φαρικής λειτουργίας, αλλά και γνώσης του Κάβο Σίδερου.
Α! Υπάρχει και η εξήγηση για την πρόσκληση αυτή. Ως απεσταλμένος του περιοδικού ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ήμουν εφοδιασμένος με ειδική άδεια εισόδου και παραμονής στον φάρο, αναγκαία προϋπόθεση για να τύχω της άριστης, μεστής και πολύπλοκης πληροφόρησης γύρω από τα ζητήματα φαρικής λειτουργίας από τον εν δυνάμει υπεύθυνο του Κάβο – Σίδερου.
Β’
Η αρχαία Ίτανος
Ολόκληρη η περιοχή, την οποία θα περιηγηθούμε, ανήκε στη δικαιοδοσία της αρχαίας Μινωικής πόλης Ίτανου που τα ερείπιά της βρίσκονται στη νότια άκρη της ανατολικής Κρήτης, λίγο πριν εισέλθουμε στην επικράτεια του απόλυτα ξηρικού και κατάγυμνου τοπίου του Σαμώνιου ακρωτηρίου.
Η Ίτανος ήταν μια από τις σπουδαιότερες παράλιες πόλεις της ανατολικής Κρήτης από τη μινωική εποχή ίσαμε τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Οι Ιτάνιοι κυριαρχούσαν για πολλούς αιώνες σε ολόκληρη την ανατολική στεριά της Κρήτης κι έμεινε γνωστή η κυριαρχία τους σε αυτή στη λωρίδα που έπιανε από το Σαμώνιο ακρωτήρι μέχρι το Ερυθραίο (σημερινή ονομασία Γούδουρας).
Την Ίτανο αναφέρουν τόσο ο Ηρόδοτος (IV,151), όσο και ο Στέφανος Βυζάντιος. Σήμερα είναι ορατά τα ερείπιά της πάνω στον λόφο, αλλά και γύρω από αυτόν, μέχρι και μέσα στη θάλασσα (σε κατάδυση που πραγματοποίησα στον βυθό της, κάτω από την αρχαία ακρόπολη διέκρινα ολόκληρο τοιχίο της αρχαίας λιμενικής εγκατάστασης, ενώ έξω από αυτό είναι ορατό και θαυμάσια διατηρημένο ανά τους αιώνες ένα μικρό λίθινο απομεινάρι αρχαίου μόλου, που φαντάζει μεγαλόπρεπο στην εκπληκτική παραλία του).
Πάνω στον λόφο της Ιτάνου υπήρχε ναός της Πολιάδας Αθηνάς, στο δε ακρωτήρι του Κάβο-Σίδερου ο φαροφύλακας, στη συνέχεια, θα μας υποδείξει τα υπολείμματα ενός άλλου αρχαίου ναού (της Σαμωνίας Αθηνάς), που έχει σκεπαστεί από την άμμο.
Αυτή η θαυμάσια μινωική πόλη της Ιτάνου θα καταστραφεί τελικά από τους Σαρακηνούς τον 9ο μ.Χ. αιώνα. Νεότερες έρευνες έφεραν στο φως την πληροφορία ότι μπορεί να καταστράφηκε από σεισμό το 792 μ.Χ. Σήμερα μπορεί κανείς να παρατηρήσει ερείπια τόσο της ακρόπολης, όσο και της νεκρόπολης της Ιτάνου.
Η σημερινή Ίτανος (Ερημόπολη) απέχει από τη Σητεία 27 χιλιόμετρα.
Γ’
Μύθοι και αλήθειες από τη ζωή του φαροφύλακα
Από την αρχαία Ίτανο προχωρούμε μπαίνοντας σε ελεγχόμενη ζώνη, μέχρι να περάσουμε τον πρώτο λαιμό. Πάνω από τον στενό αυτό λαιμό υπάρχει φραγή της Ναυτικής Βάσης, στην μπάρα της οποίας υποκείμεθα σε αυστηρό έλεγχο περιμένοντας την έγκριση και τον φαροφύλακα που θα μας παραλάβει.
Περνάμε στο στήθος τα καρτελάκια της Ναυτικής Βάσης και μπαίνουμε στο υπηρεσιακό αυτοκίνητο του φαροφύλακα. Διασχίζουμε μιαν αδιάφορη κι ερημότοπη έκταση δυόμισι χιλιομέτρων μέχρι ν’ αντικρίσουμε από μακριά το ακρωτήρι και τον φάρο. Αλλά εκείνο που μας εντυπωσιάζει περισσότερο είναι η εκπληκτική παράλια αμμουδιά του Αγίου Ισιδώρου, με το ομώνυμο εκκλησάκι στην κορυφή του λόφου.
Ο φάρος, ένα κτίσμα του 1880, είναι σοβατισμένος με γκρίζο κονίαμα, έχει καταθλιπτική όψη, αλλά εσωτερικά ο φαροφύλακας τον διατηρεί, με την προσωπική του εργασία και συμβολή, σε θαυμάσια κατάσταση. Έχει τέσσερα μεγάλα δωμάτια, λουτρό και αίθουσα μηχανικής υποστήριξης του φαρικού κλωβού.
Πρώτα μας κερνάει μια διπλή ρακή με σταφίδες και χαρουπόμελο κι ύστερα αναλαμβάνει να μας ξεναγήσει ανεβάζοντάς μας στον κυλινδρικό αναβατήρα του φάρου που αριθμεί 59 πέτρινα και 18 σιδερένια στενά σκαλοπάτια. Μας δείχνει τα παλιά γρανάζια που δούλευαν με ασετιλίνη.
Βγαίνουμε ύστερα στον κλωβό, όπου την κεντρική θέση κατέχει η φωτοβολίδα του φάρου, ενώ ολόγυρα οι άνεμοι δεν έχουν αφήσει τίποτα όρθιο. Σε πάμπολλα σημεία ο γυάλινος φράχτης είναι σπασμένος και ξανακολλημένος. Από τη θολή του γυαλάδα αντικρίζουμε τα σκόρπια νησάκια των Διονυσιάδων και αν είναι καθαρή η ατμόσφαιρα μπορεί, όπως μας λέει, να φανεί και η ράχη της Καρπάθου.
Ανάμεσα από τις ρακές ο σαρανταεπτάχρονος Γιώργης, μας ξεναγεί στις περιπέτειες του Κάβο – Σίδερου που δεν είναι ούτε λίγες ούτε συνηθισμένες. Μας δείχνει πρώτα – πρώτα τη μεγάλη υφαλοβραχίδα της Σμίνερας που σμαραγδίζει σε ευθεία απόσταση από τον φάρο τριακοσίων περίπου μέτρων, πάνω στην οποία έχει καθίσει το επιβατικό ΝΗΡΕΑΣ, το 1992 έχοντας εξωκείλει από την πορεία του. Σμίνερα δε αποκαλείται γιατί μοιάζει με σμέρνα που υποπλέει.
Έπειτα μας μιλάει για τις νύχτες, τις αστραπές, τα βουητά, τους βόγγους και τους κλαυθμούς του πέλαγου, τα μουσκέματα που δέχεται ολόκληρο το ακρωτήρι με το κτίσμα του φάρου μαζί. Δε μένει, όταν πιάσει δυνατός σορόκος ή γρεγολεβάντες, τίποτα όρθιο. Νομίζεις, μας λέει, πως θα σηκώσει στον αέρα το κτίσμα που αντιστέκεται σθεναρά στη λύσσα του κάθε αιολικού στοιχειού. Τέλος, μας μιλάει για τις γλυκές βραδιές σαν κατευναστούν οι θυμοί των ανέμων και σουλατσάρει η αλήτισσα σελήνη λούζοντας τρία πέλαγα ταυτόχρονα με τ’ ασημιά της σουσούμια. Κι είναι τα πέλαγα αυτά το Κρητικό, το Καρπάθιο και το Λιβυκό. Σε αυτή την τομή και το ένωμα των τριών πελάγων βρίσκεται ο φάρος του Κάβο-Σίδερου, να φωτίζει αχνά, αλλά σε βάθος τους ναυτιλλόμενους, κάνοντας αντίπραξη στη θεά της Εκάτης…
Μας καλεί στη συνέχεια να κάνουμε μαζί του ένα αναδρομικό ταξίδι στους φάρους που τον υποχρεώνει η Υπηρεσία να επισκεφθεί, για έλεγχο. Και μαζί του ταξιδεύουμε σε νησιά που ούτε καν φανταζόμασταν, όπως στην Κανδελούσα και στη Στρογγύλη, όπου υπάρχουν πέτρινοι φάροι, αλλά και στην Κω, τη Γαύδο και τη Σαντορίνη ή όπου αλλού υπάρχουν μεταλλικοί φαροδείχτες για να ελέγξει τη φωτεινή τους κηλίδα. Και μας αφηγείται την περιπέτεια στην Κανδελούσα, μιας ακατοίκητης βραχονησίδας, νοτιοανατολικά της Νισύρου, όπου για να πας χρειάζονται τρεις ώρες πλεύση με καΐκι από την Κω. Κι όπου βέβαια δεν υπάρχει μόλος, αλλά μια καβοθηλιά, στην οποία για να δέσεις πρέπει ο καιρός να είναι ήπιος.
Και τα ταξίδια με τον Σητειακό φαροφύλακα δεν έχουν τελειωμό. Όπως τελειωμό δεν έχει και η πορεία που παίρνω έξω από τον φάρο για να διασχίσω τα γυμνά τοπία του Σαμώνιου ακρωτήριου. Τραβώ για τον λόφο του Αγίου Ισιδώρου όπου το ομώνυμο διπλό ξωκλήσι. Από κάτω κρέμεται μια ολόξανθη καμπύλη αμμουδιά, να την πιεις στο ποτήρι. Παρέκει αρχίζει το μυτίκι του ακρωτηριού, που στα βράχια του διολκούν τα περαστικά κύματα καταπίνοντας κάθε στοιχείο που πασχίζει να μείνει ζωντανό. Είναι πια η ώρα να αναμετρηθώ με τους φαγωμένους βράχους, τα νεκρά φύκια, τις πεταλίδες που βγήκαν στη στεριά και όλες τις γοργόνες που επιμένουν, βρέξει – χιονίσει, να σηκώνουν ανάστημα στον καιρό και τους μύθους, για να πούνε τον δικό τους λόγο, πέρα από τους καιρούς και τα θεϊκά νεύματα.
*
Τερματίζοντας την περιήγησή μας στον Καβο-Σίδερο, ρίχνουμε μια βουτιά στους σμαραγδένιους βυθούς της αρχαίας Ιτάνου. Δεν κατευθυνόμαστε στο φοινικόδασο του Βάι, όπου συνωστίζονται κατά χιλιάδες οι εραστές του ελληνικού καλοκαιριού και όπου η εκμετάλλευση πάει σύννεφο, αλλά πάμε πίσω από την αρχαία Ίτανο, όπου δυο τρία αρχαία φοινικόδεντρα παρέχουν ίσκιο πενήντα τετραγωνικών αιώνων κι ένας υπολειμματικός ολοπέτρινος βραχίονας στέκει μέσα στη θάλασσα μπροστάρης σε τούτη την κρητικιά μαγεία που όλα τα θεμιτά κι αθέμιτα τα σουρώνει πρώτα κι ύστερα τα εξαϋλώνει…